STATUS PRAWNY ŻYDÓW

Źródło

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 7 listopada 1812
Archiwum Główne Akt Dawnych, Rada Ministrów II 165, s. 90.

Kontekst historyczny

W listopadzie 1812 r., w czasie wojny Napoleona z Rosją [1], z uwagi na skrajnie trudną sytuację finansową Księstwa i klęski ponoszone na froncie, władze centralne podjęły decyzję o podwojeniu ryczałtu podatku zastępującego służbę wojskową Żydów. Była to najprawdopodobniej zmiana nienegocjowana z żydowskimi mieszkańcami Księstwa – o ile w dekrecie dotyczącym wprowadzenia podatku zastępującego służbę z 29 stycznia 1812 r. wielokrotnie podkreślano konsensualny charakter układu, o tyle dekret z 7 listopada 1812 r. nie wspomina już jakichkolwiek ustaleń z przedstawicielami społeczności żydowskiej.

Dokument

Frederyk August
Z Bożej Łaski Król Saski, Xiąże Warszawski
Rada Ministrów
Z władzy Sobie udzieloney Dekretem 26 Maia 1812 [2]

Zważywszy, że Lud wyznania Moyżeszowego zarówno z innemi mieszkańcami Kraiu prawu
Konskrypcyi podlega i że lubo uwolnionym został za roczną w gotowiźnie opłatą od zwykłego podczas pokoiu popisu, takowy iednakże Układ [3] nie może się stosować do czasu woyny, który nie dozwalaiąc ograniczać liczby popisowych odmienne tem samem w chwilach spokoyinych stanowi ustępuie z prawidła. Chcąc zatem z wymienionych dopiero pobudek, zbliżyć lud Starozakonny do równości stosunkowey w ponoszeniu tego cieżaru, który teraz wszystkie inne Klassy mieszkańców bez wyręczenia dotyka, upoważnia nienieyszym Ministra Przychodów i Skarbu [4] do wybrania od ludu wyznania moyżeszowego, za uwolnienie od Konskrypcyi na czas teraźnieyszey woyny, drugiey takiey Summy, czyli Złotych Polskich Siedm kroć Sto tysięcy, iaką podług Układu w czasie pokoiu płacą, a którą również corocznie aż do końca obecney woyny, w terminach składać będą obowiązani.

Działo się w Warszawie na Sessyi dnia 7 listopada 1812.
S. Potocki Prezes [5]

[1] Wojna Francji i jej sojuszników z Rosją trwała od czerwca do grudnia 1812 roku, w której liczny udział
wzięło wojsko Księstwa Warszawskiego. Napoleon Bonaparte, zgromadziwszy wielonarodową armię liczącą prawie 600 tys., dokonał inwazji, dążył do utrzymania blokady kontynentalnej Wielkiej Brytanii. Klęska Wielkiej Armii stała się przyczyną upadku jego imperium, a w konsekwencji także upadku państw utworzonych z jego inicjatywy, w tym Księstwa Warszawskiego.

[2] Dekret ten, z uwagi na trwającą wojnę Napoleona z Rosją, tymczasowo zmieniał zasady dotyczące stanowienia prawa w Księstwie. Aby zapewnić możliwość szybszego reagowania na bieżące potrzeby, monarcha przekazał Radzie Ministrów swoje uprawnienia prawodawcze.

[3] Mowa o układzie, który zawarły władze Księstwa z reprezentantami społeczności żydowskiej 29 stycznia 1812, zamieniającym obowiązek czynnej służby wyznawców judaizmu na opłatę wnoszoną przez ogół ludności tego wyznania.

[4] Funkcję ministra przychodów i skarbu sprawował wówczas Tadeusz Matuszewicz (1765-1819) – polityk,
publicysta, mówca, poeta. Funkcję tę pełnił od 30 września 1811 r. i utrzymał ją zarówno w okresie przejściowym, już po upadku Księstwa, jak i po uformowaniu się Królestwa Polskiego, w latach 1815-1817.

[5] Stanisław Kostka Potocki (1755-1821) – Prezes Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego od marca 1809 r. Był doświadczonym politykiem – w okresie Sejmu Wielkiego uchodził za jednego z ważniejszych stronników konstytucji. Gruntownie wykształcony, arystokrata-libertyn, od młodości członek lóż masońskich, tolerancyjny wobec innych religii. B. Grochulska, Potocki Stanisław Kostka, w: PSB, t. 28, Wrocław-Warszawa-Kraków 1984-1985, s. 158-170.

Źródło

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 30 października 1812

Archiwum Główne Akt Dawnych, Rada Ministrów II 168, s. 35-37.

Kontekst historyczny

Wykonywanie przez Żydów zawodów związanych z produkcją i obrotem alkoholem było w Księstwie Warszawskim szeroko krytykowane w debacie publicznej oraz w gronie ministerialnym. Stanowiło to kontynuację poglądów obecnych w debatach publicznych w okresie Sejmu Wielkiego (1788-1792). Zgodnie z dominującą tezą, to Żydzi odpowiedzialni byli za rozpijanie chłopów, a więc również za ich upadek moralny oraz nędzę. Przypisywano im stosowanie nieuczciwych technik – manipulowanie nieświadomymi chłopami, aby zachęcać ich do większego spożycia alkoholu; krytykowano także praktykę udzielania kredytów na zakup alkoholu pod zastaw żywego inwentarza, którego utrata skutkowała
wyraźnym pogorszeniem stanu materialnego całej rodziny. W świetle tego poglądu, aby poprawić kondycję włościan, należało usunąć przyczynę ich nieszczęścia, a więc wprowadzić głęboką reformę do całego systemu produkcji i obrotu alkoholem poprzez wyrugowanie z niego Żydów. Wierzono, że w ten sposób uzdrowiona zostanie sytuacja na wsi[1]. Dlatego też ministrowie Księstwa Warszawskiego przygotowali projekt dekretu zakazującego Żydom obecności w tej branży w charakterze osób produkujących oraz obracających alkoholem. Monarcha projekt zaakceptował i podpisał go 30 października 1812 r. Przepisy te, zapowiadające zmianę mającą objąć tysiące rodzin żydowskich[2] , okazały się ostatecznie zbyt restrykcyjne i tuż przed nadejściem zapowiadanego terminu wejścia zakazu w życie opóźniono go o kolejny rok, co w kolejnym roku powtórzono. Pojawiła się jednakże inna zmiana niekorzystna z punktu widzenia osób prowadzących działalność propinacyjną – stale podnoszono wysokość opłaty za przyznanie konsensu na tę działalność[3] . Prowadziło to do ubożenia osób zajmujących się tą działalnością i stopniowego odpływu części osób do miast i
innych zawodów[4] . Do całkowitego wyrugowania Żydów z tej branży jednak nie doszło,
jeszcze pod koniec XIX wieku żydowski karczmarz był w Królestwie Polskim dosyć typową
postacią[5].

Dokument

Wypis z Protokółu Sekretariatu Stanu
W Pałacu Naszym w Dreźnie[6] dnia 30 miesiąca Października 1812 Roku
Frederyk August[7] z Bożey Łaski Król Saski, Xiąże Warszawski etc. etc.

Zważywszy iż w teraźnieyszem Żydów położeniu, prowadzenie przez nich handlu, fabrykacyi i szynkowania trunków staie się szkodliwem dla mieszkańców Xięstwa Naszego Warszawskiego, a szczególnie włościan, chcąc oraz przywieść familie Żydowskie dotąd temi professyami bawiące się, do pożytecznieyszych dla ogółu kraiu zatrudnieni, na przełożenie Ministra Naszego Policyi[8] i po wysłuchaniu Naszey Rady Stanu, postanowiliśmy i stanowimy:

Artykuł 1.
Od dnia pierwszego Lipca tysiąc ośmset czternastego roku, aż dopokąd nie znaydziemy się dostatecznie powodowanemi do uczynienia iakowey odmiany w nienieyszem postanowieniu nie będzie wolno żadnemu żydowi ani żydówce bądź w mieście bądź na wsi handlować, fabrykować ani szynkować żadnego gatunku trunków, czy to pod własnym, czy pod cudzem imieniem, czy na własny czy na cudzy rachunek, pod nazwiskiem kompanistów, faktorów, pomocników, służących, wyrobników lub pod jakimkolwiek bądź innym Tytułem. Nie będzie wolno również mieszkać Żydom po karczmach, szynkach lub browarach.

Artykuł 2.
Uchybiaiący powyższym przepisom nie tylko podpadnie utracie posiadanych przez siebie trunków na rzecz Skarbu, ale nadto do zapłaty podwoyney ich wartości dla delatora[9] będą zmuszeni.

Artykuł 3.
Każdy iakiegokolwiek bądź innego wyznania pomagaiący żydowi do prowadzenia professyi w Artykule 1. wymienioney, czy to przez udzielenie mu swego Imienia, czy przez przypuszczenie do współki, użycia do posługi, oddawania na skład lub przechowywania trunków, podpadnie równymże karom, w Artykule 2.

Artykuł 4.
Każdy Urzędnik dopuszczaiący przestąpienia powyższych przepisów będzie w miarę winy [?] po przekonaniu, skazanym, a nawet z urzędu natychmiast złożonym, w szczególności zaś Podprefekci i Wóyci po wsiach, Prezydenci, Burmistrze, Kommisarze Cyrkułów lub urzędnicy policyini po miastach będą oprócz tego odpowiedzialnemi z własnych maiątków za uiszczenie kary w Artykule 2. obostrzoney. Jeżeli w ich obwodzie okaże się iakie przestąpienie powyższych przepisów, o którychby natomiast władzy wyższey nie donieśli, w czem składanie się niewiadomością za żadną wymówkę przyiętym nie będzie.

Artykuł 5.
Wolno iest właścicielowi gorzelni trzymać w swey służbie żyda iako palacza czyli gorzelnika, który uważany iako rzemieślnik nie może ani szynkować, ani przedawać, ani na siebie wyrabiać trunków pod temi samemi karami, iakie wyżey są wyliczone. Utrzymywanie żydów iako palaczów czyli gorzelników iest tyko pozwolonem aż do pierwszego Lipca roku tysiąc ośmset piętnastego.

Wykonanie nienieyszego Dekretu, który w Dzienniku Praw ma być umieszczony, Ministrom
Naszym Spraw wewnętrznych[10] i policyi polecamy.

(podpisano) Frederyk AugustPrzez Króla
Minister Sekretarz Stanu
Stanisław Breza[11]

[1] Szerzej na ten temat: K. Kaczyńska, Żydowskie osadnictwo wiejskie w świetle ankiety włościańskiej 1814 roku: postrzeganie Żydów a rzeczywistość społeczno-gospodarcza na początku XIX wieku, „Studia Judaica” 25/50 (2022), s. 240-258.

[2] Według danych statystycznych w 1810 r. z propinacji utrzymywało się w Księstwie Warszawskim ponad 75 865 osób. Henryk Grossman, Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego na podstawie spisów ludności 1808 i 1810 roku, „Kwartalnik Statystyczny” 2 (1925), z. 1, s. 58-59.

[3] Jak podaje Raphael Mahler, Hasidism and the Jewish Enlightenment: Their Confrontation in Galicia and Poland in the First Half of the Nineteenth Century, Philadelphia 1985, s. 178, w 1824 r. opłata ta była
ośmiokrotnie wyższa niż w 1814 r.; zob. też: K. Kaczyńska, Żydowskie osadnictwo wiejskie…, s. 261.

[4] W 1814 r. działalnością tą trudniło się 17 561 osób, podczas gdy w 1822 roku już tylko 3996. R. Mahler,
Hasidism and the Jewish Enlightenment…, s. 179.

[5] G. Dynner, Yankel’s Tavern. Jews, Liquor, and Life in the Kingdom of Poland, New York 2014.

[6] Drezno było główną siedzibą Fryderyka Augusta, króla saskiego i księcia warszawskiego.

[7] Fryderyk August (1750-1827) – książę saski z dynastii Wettynów, książę elektor Saksonii (w latach 1763-1806), król Saksonii (1806-1827) oraz książę warszawski (1807-1815). Nad Wisłą, mimo oficjalnego tytułu książęcego, nazywany był również potocznie królem.

[8] Ministrem policji był wówczas Ignacy Sobolewski (1770-1846). Wcześniej sprawował funkcję sekretarza Rady Stanu, Rady Ministrów i Sądu Kasacyjnego, a następnie radcy stanu oraz zastępcy ministra spraw
wewnętrznych. Z uwagi na pieczę, jaką jego ministerium sprawowało nad ludnością żydowską, zapewne zetknął się wtedy szerzej ze sprawami tej grupy mieszkańców i zainteresował się sposobami wpływania na nich. W pełni samodzielnie wypowiadał się w tym zakresie dopiero jako minister policji, którym był od listopada 1811 r. Wówczas uwydatniła się z całą mocą jego stanowczość względem ludności żydowskiej. Ton jego wypowiedzi był radykalniejszy niż innych ministrów. Projekt dekretu wraz z obszernymi wyjaśnieniami Sobolewskiego znajduje się w: AGAD, Rada Ministrów II 168, s. 17-31.

[9] tj. donosiciela

[10] Funkcję ministra spraw wewnętrznych sprawował wówczas Tadeusz Mostowski (1755-1821).

[11] Stanisław Breza, właśc. Stanisław Kajetan Krystian Breza z Goraja, herbu Breza (1752-1847) – minister-
sekretarz stanu w okresie Księstwa Warszawskiego. Jego aparatem pomocniczym był Sekretariat Stanu
Księstwa Warszawskiego, a jego główną siedzib było Drezno, gdzie blisko współpracował z monarchą.
Aktywność polityczną rozpoczął już w okresie Sejmu Wielkiego, popierając Konstytucję. Pełnił wówczas
ponadto funkcję szambelana królewskiego.

Źródło

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 26 października 1812
Archiwum Główne Akt Dawnych, Rada Ministrów II 165, s. 5-6.

Kontekst historyczny

W okresie wojny Napoleona z Rosją w 1812 r. wśród głównych problemów, przed którymi stały władze centralne Księstwa Warszawskiego, była z jednej strony potrzeba zaradzenia problemowi braku żywności dla wojska, z drugiej zaś zwiększenia ściągalności podatków, które nie spływały w spodziewanej wysokości wobec zubożenia mieszkańców i braku gotówki [1]. Z tego powodu odpowiedzialna w tym okresie za prawodawstwo Rada Ministrów wydała dekret, który miał umożliwić rozwiązanie obu tych problemów jednocześnie. W tym celu wydano dekret umożliwiający podatnikom wnoszenie do magazynów wojskowych mięsa oraz wódki tytułem podatku koszernego. Nie było to pomysłem nowym – już dwa lata
wcześniej podobne rozwiązanie wprowadzono ogłaszając, że osoby zalegające z podatkami
mogą zamiast nich przekazać produkty na potrzeby wojska (zboże, siano, słomę, wódkę)[2].
Różnica polegała zatem na węższym wskazaniu adresata przepisów.

Dokument

Frederyk August
Z Bożej Łaski Król Saski, Xiąże Warszawski
Rada Ministrów
Z władzy Sobie udzieloney Dekretem 26 Maia 1812 [3]

Gdy z przełożenia Kommissyi Nadzwyczayjnej potrzeb Woyska okazuie się, iż Fundusz dekretami Nayiaśnieyszego Pana dnia 4o Września rb. zapadłemi, na żywność dla Woyska oznaczony, czterema milionami Złotych polskich, za które mięso wskutek uchwały Naszey w dniu 23 m.b. zapadłey, ma bydź dostarczone, uszczuplony został; i gdy z podanych przez Ministra Skarbu zaległości podatkowych, pierwsza część na inexibilia odrachowaną bydź musi, przeto Rada Ministrów uzupełniając ztąd wynikający Defficit dozwala, ażeby kontrybuenci podatku koszernego, tak za zaległe, jako i bieżące Raty, wsposobie Dekretami Królewskimi dnia 4 Września rb. i Uchwałą Naszą 23 mb. przepisanym, Ceną tamże
oznaczoną, Mięso i Wódkę do Magazynów Woyjskowych dostawili. Dopełnienie ninieyszey Uchwały Ministrom Wewnętrznem i Skarbu poleca się.

Działo się w Warszawie na Sessyi 26 Października 1812.
Łubieński [4]
za Prezesa [5]

[1] A. Oniszczuk, Pod presją nowoczesności. Władze Księstwa Warszawskiego wobec Żydów, Warszawa 2021, s. 204, 224-225.

[2] Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego, t. 2, s. 219-220; Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego, t.3, s. 28-29.

[3] Dekret ten, z uwagi na trwającą wojnę Napoleona z Rosją, tymczasowo zmieniał zasady dotyczące stanowienia prawa w Księstwie. Aby zapewnić możliwość szybszego reagowania na bieżące potrzeby monarcha przekazał Radzie Ministrów swoje uprawnienia prawodawcze.

[4] Feliks Łubieński (1758–1848) – polityk aktywny od czasów Sejmu Wielkiego, w okresie przejściowym pełnił funkcję dyrektora sprawiedliwości, a od momentu utworzenia Księstwa Warszawskiego – ministra
sprawiedliwości. Był jednym z dwóch najważniejszych twórców polityki żydowskiej tego państwa.

[5] Prezesem Rady Ministrów był od marca 1809 r. Stanisław Kostka Potocki (1755-1821).  Był doświadczonym politykiem – w okresie Sejmu Wielkiego uchodził za jednego z ważniejszych stronników konstytucji. Gruntownie wykształcony, arystokrata-libertyn, od młodości członek lóż masońskich, tolerancyjny wobec innych religii. B. Grochulska, Potocki Stanisław Kostka, w: PSB, t. 28, Wrocław-Warszawa-Kraków 1984-1985, s. 158-170.

Źródło

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 29 stycznia 1812
Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. 4, nr 40, s. 159-162.

Kontekst historyczny

Regulacje dotyczące służby wojskowej Żydów w Księstwie Warszawskim uległy dwukrotnie zmianie. Zgodnie z zasadą przewidzianą dekretem z 9 maja 1808 r., służba wojskowa miała mieć charakter powszechny – sześcioletni okres poboru obowiązywać miał wszystkich mężczyzn w wieku 20-28 lat; spis poborowych objąć miał: „obywateli i mieszkańców osiadłych, nieosiadłych i pod jakimkolwiek bądź pozorem do kraju przywiązanych, bez względu na ich urodzenie, stan, dostojeństwo, rzemiosło i wyznanie” [1]. Niemniej jednak te nowe zasady wywołały sprzeciw społeczności żydowskiej, obawiającej się służby w wojsku przede wszystkim ze względów religijnych (brak możliwości przestrzegania zasad
dotyczących szabatu czy koszernych posiłków). Negatywne było też nastawienie wielu wojskowych, niechętnych służbie Żydów postrzeganych jako mniej zdatni do walki. W związku z tym zasadę zaangażowania wyznawców judaizmu w sprawę obronności zmodyfikowano – z inicjatywy reprezentantów społeczności żydowskiej, 29 stycznia 1812 r. podpisano układ, który sankcjonował sytuację już istniejącą (względną nieobecność Żydów w wojsku) nakładając jednak na przedstawicieli społeczności żydowskiej nowy podatek, w wysokości 700 tysięcy złotych [2].

Dokument

Mając sobie przez Ministra Naszego Przychodów i Skarbu [3] przedstawione prośby całego ludu Izraelskiego w Xięstwie Naszem Warszawskiem zamieszkałego, przez wysłanych z każdego Departamentu delegowanych oświadczone, aby za przyięciem ofiarowaney przez nich dobrowolnie, i do Skarbu publicznego rocznie wnosić się maiącey sumy, od prawa popisowego, a zatem od osobistey i czynney w woysku liniowem służby uwolnieni bydź mogli, zważywszy, iż takowa służba, którą poddani Nasi wyznania Moyżeszowego za uciążliwą dla siebie poczytaią, z innych miar i względów właściwemu celowi obrony
pospolitey źle odpowiada; zważywszy, że te obrządki, zwyczaie i nałogi w domowem i społecznem życiu, któremi Izraelici od całey mieszkańców kraiowych powszechności odróżniać się, i odosobniać nieprzestaią, i które spóźniać im muszą uczestnictwo w używaniu dobrodzieystwa praw obywatelskich [4], równie i podobnie czynią ich do szlachetnego powołania żołnierskiego mniey zdatnemi i przekonywaią doświadczeniem wielu niedogodności, że ważna sprawa obrony kraiowey ieszcze im nieograniczenie powierzoną bydź nie może, po wysłuchaniu Naszey Rady Stanu stanowimy.

Artykuł 1.
Summę roczną siedemkroć sto tysięcy Złotych [5] polskich przez Starozakonnych mieszkańców Xięstwa Warszawskiego dobrowolnie oświadczoną i umówioną, do Skarbu Naszego Xięstwa Warszawskiego przyimować dozwalamy.

Artykuł 2.
Równie w proporcyą wyżey postanowioney roczney summy ilość pięciomiesięczną od dnia 1. Stycznia do dnia 1. Czerwca roku bieżącego Złotych polskich dwakroć dziewięćdziesiąt ieden tysięcy sześćset sześćdziesiąt sześć, groszy dwadzieścia wynoszącą, i przez Starozakonnych dobrowolnie oświadczoną, do kass Skarbowych Xięstwa Warszawskiego przyiąć zalecamy.

Artykuł 3.
Oznaczenie terminów i ilości w iakich obie summy Artykułami poprzedniczemi wymienione, do kass respective Powiatowych lub Departamentowych [6] wnoszone bydź powinny, zapewnienie należytego dla Skarbu bezpieczeństwa w pobieraniu tego dochodu, tudzież wydanie instrukcyi i przepisów Urzędom Departamentowym i Powiatowym [7] w celu zapewnienia się, iż w szczegółowym opłat rozkładzie, wszelka równość i sprawiedliwość zachowana będzie, Ministrowi Naszemu Przychodów i Skarbu [8] zalecamy.

Artykuł 4.
Od wyiścia ninieyszego Dekretu i następnego zaraz rozesłania onego władzom wykonawczym [9] do których należy, mieszkańcy Starozakonni Xięstwa Naszego Warszawskiego, iako iuż z pod prawa popisowego [10] wyłączeni, do ciągnienia losów [11], i do osobistey w woysku liniowem służby pociągnionemi bydź niemaią.

Artykuł 5.
Wykonanie ninieyszego Dekretu, który w Dziennik Praw ma bydź umieszczony, Ministrom Naszym w czem do którego należy, polecamy.

(podpisano) FREDERYK AUGUST
przez Króla
Zgodno z Oryginałem Minister Sekr: Stanu
Felix Łubieński Stanisław Breza
Minister Sprawiedliwości
(L.S.) Zgodno z Oryginałem
Antoni Joneman (L.S.) Minister Sekr : Stanu
Sekr: Jeneralny (podpisano) Stanisław Breza

Dzień ogłoszenia d. 24. Lutego roku 1812.

[1] Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. 1, nr 3, s. 48.

[2] Szczegóły dotyczące ustanowienia podatku: A. Oniszczuk, Pod presją nowoczesności. Władze Księstwa Warszawskiego wobec Żydów, Warszawa 2021, s. 170-175.

[3] Funkcję ministra przychodów i skarbu sprawował wówczas Tadeusz Matuszewicz (1765-1819) – polityk,
publicysta, mówca, poeta. Funkcję tę pełnił od 30 września 1811 r. i utrzymał ją zarówno w okresie przejściowym, już po upadku Księstwa, jak i po uformowaniu się Królestwa Polskiego, w latach 1815-1817.

[4] Najbardziej wyrazistą formą zawieszenia praw obywatelskich Żydów było to dotyczące praw politycznych tej ludności, którego dokonano mocą dekretów z 7 września oraz 17 października 1808 r.

[5] Tj. 700 000 złotych.

[6] Mowa o kasach skarbowych służących m.in. do przyjmowania wpłat od ogółu podatników. Kasy te
zlokalizowane były w siedzibach każdego z 10 departamentów oraz 60 powiatów Księstwa Warszawskiego.

[7] Pod pojęciami Urzędów Departamentowych oraz Urzędów Powiatowych najprawdopodobniej rozumieć należy prefektury oraz podprefektury.

[8] Funkcję ministra przychodów i skarbu sprawował wówczas Tadeusz Matuszewicz (1765-1819) – polityk,
publicysta, mówca, poeta. Funkcję tę pełnił od 30 września 1811 r. i utrzymał ją zarówno w okresie
przejściowym, już po upadku Księstwa, jak i po uformowaniu się Królestwa Polskiego, w latach 1815-1817.

[9] Władzę wykonawczą na szczeblu departamentalnym sprawował prefekt, na szczeblu powiatu – podprefekt, a na szczeblu miasta, w zależności od wielkości ośrodka – prezydent lub burmistrz.

[10] Prawo popisowe oznacza tu dekret z 9 maja 1808 r.

[11] Losowanie odbywało się po wstępnej selekcji osób zdatnych do służby Losowanie i było formą ostatecznego wytypowania poborowego.

Źródło

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 5 lipca 1810

Archiwum Główne Akt Dawnych, Rada Ministrów II 165, s. 33.

Kontekst historyczny

Jednym z narzędzi polityki żydowskiej były regulacje prawne ustanawiające odrębne rewiry dla wyznawców judaizmu w kilku miastach Księstwa Warszawskiego. Wschowa była pierwszym miastem, dla którego taką separację przestrzenną zaprojektowano. Argumentem na rzecz takiego rozwiązania były wyobrażenia na temat niebezpieczeństw wynikających ze znacznego stłoczenia Żydów na niewielkiej przestrzeni miasta. W efekcie stanowili zagrożenie epidemiologiczne oraz pożarowe z uwagi. W toku prac nad dekretami z reguły wskazywano też na domniemaną cechę Żydów – „nieochędostwo” – jako argument na rzecz przestrzennej separacji [1]. W odróżnieniu od innych miast, w których przewidywano
utworzenie rewirów, w przypadku Wschowy nie wskazano określonych ulic, przy których zamieszkiwanie byłoby zabronione, ale określono, że dopuszczalne jest osiedlanie się tylko w jednej z części miasta (Nowym Mieście). W ten sposób usiłowano przywrócić strukturę osiedleńczą istniejącą do czasu pożaru, który miał miejsce jeszcze przed utworzeniem Księstwa Warszawskiego, w 1801 r., a także pobudzić społeczność żydowską do samodzielnego zaangażowania się w odbudowę tej części miasta. Chciano w ten sposób doprowadzić do odtworzenia tkanki miejskiej siłami samych mieszkańców. Jeszcze jednym
nietypowym rozwiązaniem, nieobecnym w innych dekretach ustanawiających rewiry, było
zobowiązanie lokalnej społeczności żydowskiej do ukończenia budowy synagogi.

Dokument

Wypis z Protokołu Sekretariatu Stanu
W Pałacu Naszym w Pillnitz [2] dnia 5 Miesiąca Lipca 1810
Frederyk August
Z Bożej Łaski Król Saski, Xiąże Warszawski

Zważywszy, że zbyteczne skupienie się Ludu Starozakonnego wystawia Mieszkańców Miasta naszego Wschowy na wielorakie niebezpieczeńśtwa, mianowicie pożarów i utraty zdrowia, gdy iuż skuteczne środki względem Starozakonnych Miasta Warszawy dla tychże przyczyn przedsięwziąść byliśmy przymuszeni, Na przełożenie Naszego Ministra Spraw Wewnętrznych, postanowiliśmy i stanowimy co następuje:

Art. 1.
Od dnia 29 Września 1811 Roku niewolno iest mieszkać Osobom Ludu Starozakonnego w Wschowie będącym, nigdzie więcey, iak tylko w stronie Miasta, Nowem Miastem nazwany, a to w sposób, w iaki go zamieszkiwali ciż Starozakonni przed pożarem, w Roku 1801 wydarzonym.

Art. 2.
Do dnia więc w poprzedzaiącym Artykule wyznaczonego wszyscy starozakonni wynieść się z Starego Miasta na Nowe maią. Dozwala się starozakonnym domy na Nowem Mieście w mieyscu pogorzałych, stosownie do Urządzeń policyijnych co do porządku stawiać z drzewa, bez lub o jednem piętrze, iednakie
maią bydź z murowanemi kominami i dachówkami pokryte.

Art. 4.
Obowiązani są Starozakonni w przeciągu czasu Artykułem 1ym przepisanego, dokończyć rozpoczętey iuż bużnicy [3], na którą wsparcie od innych Synagog odebrali. Dopilnowanie, aby ninieyszy Dekret ściśle wykonywanym został, Ministerowi Naszemu Spraw Wewnętrznych polecamy.

(podpisano) Frederyk August
Przez Króla
Minister Sekretarz Stanu
Stanisław Breza

[1] A. Oniszczuk, Pod presją nowoczesności. Władze Księstwa Warszawskiego wobec Żydów, Warszawa 2021, s. 166-167, 291-294.

[2] Pillnitz (obecnie dzielnica Drezna) było letnią rezydencją królewską Fryderyka Augusta.

[3] Tj. zakończyć budowę synagogi.