Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 października 1938 roku wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych w sprawie przeprowadzenia za granicą jednorazowej kontroli paszportów zagranicznych polskich
Źródło
Dziennik Ustaw 1938 nr 80 poz. 543.
Kontekst historyczny
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 6 października 1938 roku nakazywało każdemu obywatelowi II RP przebywającemu poza granicami kraju przedłożenie paszportu we właściwym konsulacie i otrzymanie uzyskanie adnotacji kontrolnej, która potwierdzałaby jego ważność. Dokumenty bez takiej adnotacji nie pozwalały na przekroczenie granicy od 30 października 1938 roku, a ich posiadacze traciliby polskie obywatelstwo. Podstawę do wydania rozporządzenia stanowiła uchwalona kilka miesięcy wcześniej Ustawa o pozbawieniu obywatelstwa z 31 marca 1938 roku, a szczególnie art. 1 dotyczący możliwości pozbawienia obywatelstwa w kilku przypadkach – działania na szkodę państwa, przebywania za granicą powyżej 5 lat i utracenia „łączności z państwowością polską” lub niestawienia się „w oznaczonym terminie na wezwanie urzędu zagranicznego Rzeczypospolitej Polskiej”[1].
Należy podkreślić bardzo krótki termin, który został wyznaczony na przeprowadzenie kontroli i dokonanie wpisu w paszporcie. Dodatkowo rozporządzenie ukazało się w „Dzienniku Ustaw” prawie dwa tygodnie później, 15 października 1938 roku, co jeszcze skróciło ten czas do zaledwie dwóch tygodni, uniemożliwiając wielu osobom wypełnienie nakazu. Z pewnością niejeden polski obywatel, przebywając poza krajem, nie był świadomy istnienia takiego dokumentu i wynikającej z niego konieczności. „Jednakże pośpiech był konieczny z punktu widzenia autorów rozporządzenia, gdyż chodziło im o powstrzymanie napływu Żydów polskich z Niemiec”[2].
18 października rozporządzenie zostało przesłane do Berlina. Wywołało ono rosnące zainteresowanie, ale i zaniepokojenie władz niemieckich, które, chcąc uprzedzić ten krok, podjął decyzję o wydaleniu z III Rzeszy wszystkich Żydów posiadających polskie dokumenty, zanim ich paszporty stracą ważność (tzw. Akcja Polska, niem. Polenaktion). Brutalnie wygnano wówczas kilkanaście tysięcy osób. 28 października 1938 roku, dwa dni przed wejściem w życie polskiej ustawy, Żydzi zostali deportowani do Polski – większość z nich, około 9000, skierowano do Zbąszynia, małego miasteczka położonego w województwie wielkopolskim, przy ówczesnej granicy polsko-niemieckiej, gdzie zorganizowano obóz przejściowy. Przez dziesięć miesięcy osadzeni w obozie starali się otrzymać zgodę na wjazd na teren Polski lub możliwość emigracji do innych krajów europejskich, a także do Stanów Zjednoczonych i Palestyny. Sprawa uchodźców w Zbąszyniu stała się skandalem międzynarodowym, więc władze polskie, które do tej pory traktowały istnienie obozu jako znaczący argument podczas rokowań z Niemcami, próbowały jakoś rozwiązać zaistniały problem[3].
Dokument
Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 15 października 1938 roku
Na podstawie art. 26 ustawy z dnia 14 lipca 1936 r. o paszportach (Dz.U. RP nr 56, poz. 404) zarządzam, co następuje:
§ 1.
(1) Paszporty zagraniczne wydane przez Urzędy Zagraniczne RP przed dniem wejścia w życie niniejszego rozporządzenia muszą być złożone do jednorazowej kontroli.
(2) Kontrolę, o której mowa w ust. 1, przeprowadzają terytorialnie właściwe Urzędy Zagraniczne RP.
§ 2.
(1) Przeprowadzenie kontroli paszportu Urząd Zagraniczny RP stwierdza przez umieszczenie na paszporcie adnotacji „sprawdzono w myśl rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 października 1938 r[oku] (Dz.U. RP nr 80, poz. 543)”.
(2) Umieszczenie powyższej adnotacji będzie odmówione lub wstrzymane:
1. jeżeli zachodzi podejrzenie co do autentyczności lub ważności paszportu albo
2. jeżeli zachodzą okoliczności uzasadniające pozbawienie obywatelstwa lub stwierdzenie utraty obywatelstwa posiadacza paszportu.
(3) Paszporty zagraniczne (§ 1 ust. (1)) niezaopatrzone w powyższą adnotację nie upoważniają do przekroczenia granicy Państwa Polskiego.
§ 3.
Rozporządzenie niniejsze wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.
Minister Spraw Wewnętrznych Sławoj Składkowski[4]
[1] Dz. U. RP 1938 nr 22 poz. 191.
[2] Jerzy Tomaszewski, Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1998, s. 107.
[3] Szerzej na ten temat zob. Jerzy Tomaszewski, Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1998; Do zobaczenia za rok w Jerozolimie. Deportacje polskich Żydów w 1938 r. z Niemiec do Zbąszynia, red. I. Skórzyńska, W. Olejniczak, Zbąszyń-Poznań 2012.
[4] Felicjan Sławoj Składkowski (1885–1962) – lekarz, generał Wojska Polskiego, minister spraw wewnętrznych, w latach 1936–1939 premier II RP.