Źródło
Dziennik Ustaw 1938 nr 22 poz. 191.
Kontekst historyczny
Najdalej posunięty krok polityki państwowej o charakterze antyżydowskim w II Rzeczypospolitej stanowiła Ustawa o pozbawieniu obywatelstwa osób przebywających za granicą. Została ona przygotowana w Departamencie Konsularnym MSZ, a inicjatorem prac nad nią był dyrektor tej jednostki Wiktor Tomir Drymmer[1]. Ze względu na niepewną sytuację w Europie projektu ustawy nie złożono w Sejmie od razu, ale dopiero po aneksji Austrii przez Trzecią Rzeszę[2].
Zapisy, jakie się w niej znalazły, pozwalały odebrać obywatelstwo m.in. osobom, które ponad pięć lat przebywały poza krajem. Kryteria te szczegółowo omawiał artykuł 1. Władze II Rzeczypospolitej zaniepokojone pogarszaniem się sytuacji Żydów w Niemczech chciały bowiem przeciwstawić się ich masowemu powrotowi do kraju. Przewidywania te nie były całkowicie bezzasadne, gdyż w latach 1934-1936 do Polski z Niemiec powróciło około 1000 osób wszystkich narodowości. W 1937 roku ta liczba wzrosła do 11 000 i objęła głównie Żydów. Nie bez powodu obawiano się więc napływu w krótkim czasie następnych kilkudziesięciu tysięcy osób narodowości żydowskiej. Ponadto, paradoksalnie, rząd polski liczył na poprawę stosunków polsko-niemieckich, niejednokrotnie zakłócanych przez konieczność interwencji w sprawie imigrantów żydowskich, najczęściej bezskutecznych, co dodatkowo obniżało „prestiż polskiej dyplomacji”.
Na mocy uchwalonej ustawy jesienią 1938 roku polskie władze pozbawiły obywatelstwa około 17 000 polskich Żydów mieszkających w Austrii. 6 października 1938 roku ukazało się rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych dotyczące rejestracji paszportów oraz umieszczenia w nich adnotacji o ważności. Miało ono zostać wykonane do 29 października. Oznaczało to, że 30 października 1938 roku wszystkie paszporty traciły ważność. W ten sposób tracili oni również możliwość powrotu do Polski, a ich wartościowy majątek przechodził w posiadanie państwa polskiego.
Rząd niemiecki, chcąc uprzedzić ten krok podjął decyzję o wydaleniu z III Rzeszy wszystkich Żydów posiadających polskie dokumenty, zanim ich paszporty stracą ważność (tzw. Akcja Polska, niem. Polenaktion). Brutalnie wygnano wówczas kilkanaście tysięcy osób. 28 października 1938 roku, dwa dni przed wejściem w życie polskiej ustawy, Żydzi zostali deportowani do Polski – większość z nich, około 9000, skierowano do Zbąszynia, małego miasteczka położonego w województwie wielkopolskim, przy ówczesnej granicy polsko-niemieckiej, gdzie zorganizowano obóz przejściowy. Przez dziesięć miesięcy osadzeni w obozie starali się otrzymać zgodę na wjazd na teren Polski lub możliwość emigracji do innych krajów europejskich, a także do Stanów Zjednoczonych i Palestyny. Sprawa uchodźców w Zbąszyniu stała się skandalem międzynarodowym, więc władze polskie, które do tej pory traktowały istnienie obozu jako znaczący argument podczas rokowań z Niemcami, próbowały jakoś rozwiązać zaistniały problem[3].
Według oficjalnej narracji, Ustawa o pozbawianiu obywatelstwa miała być wykorzystana przeciwko komunistom, ale rzeczywiste motywy Drymmer ujawnił na konferencji konsulów RP w Berlinie, która odbyła się w Berlinie w maju 1938 roku. Drymmer wyjaśnił wówczas, że celem ustawy było „podniesienie godności obywatela polskiego przez wykluczenie wszystkich tych, którzy nie są godni, a przede wszystkim pozbycie się elementu niepewnego (mniejszości, a zwłaszcza Żydów jako elementu destrukcyjnego). Taki jest cel ustawy, chociaż ma ona brzmienie ogólne, a to dlatego, żeby na piśmie nie ujawniać tendencji istotnych. […] Ostrze ustawy skierowane jest przede wszystkim przeciwko Żydom […]”[4]. Zaledwie dwa miesiące po uchwaleniu ustawy Drymmer nie ukrywał jej prawdziwego celu ani antyżydowskiego charakteru. W jego słowach wybrzmiewa też konsekwencja postanowień zapisanych w Konstytucji kwietniowej, które umożliwiły pewne ograniczenie praw obywatelskich Żydów w II Rzeczypospolitej – argument przydatności czy raczej lojalności, od których miała zależeć pozycja obywateli w państwie, wobec mniejszości narodowych stawiany jak zwykle pod znakiem zapytania.
Dokument
Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 31 marca 1938 roku
Art. 1.
Obywatel polski, przebywający za granicą, może być pozbawiony obywatelstwa polskiego, jeżeli:
a) działał za granicą na szkodę Państwa Polskiego lub
b) przebywając nieprzerwanie za granicą co najmniej przez lat 5 po powstaniu Państwa Polskiego, utracił łączność z państwowością polską lub
c) przebywając za granicą, nie powrócił do Polski w oznaczonym terminie na wezwanie urzędu zagranicznego Rzeczypospolitej Polskiej.
Art. 2.
(1) Orzeczenie o pozbawieniu obywatelstwa polskiego wydaje Minister Spraw Wewnętrznych na wniosek Ministra Spraw Zagranicznych.
(2) Orzeczenie to nie wymaga uzasadnienia i jest natychmiast wykonalne.
(3) Orzeczenie to podlega zaskarżeniu do Najwyższego Trybunału Administracyjnego.
Art. 3.
(1) Utrata obywatelstwa polskiego męża rozciąga się na jego żonę, zaś ojca (nieślubnej matki) – na jego (jej) dzieci w wieku do lat 18, jeżeli osoby te przebywają za granicą i nie zostały w orzeczeniu o pozbawieniu wyłączone spod utraty obywatelstwa.
(2) Wyłączenie żony i dzieci może nastąpić, jeżeli z całokształtu stosunków życiowych wynika, że nie pozostawały one w faktycznej wspólności małżeńskiej, bądź rodzinnej z mężem, bądź ojcem (nieślubną matką) i nie zachodzą co do nich okoliczności, przewidziane w art. 1 ustawy niniejszej.
Art. 4.
Obywatelstwa polskiego można pozbawić również samoistnie żonę obywatela polskiego, jeżeli z całokształtu jej stosunków życiowych wynika zerwanie faktycznej wspólności małżeńskiej i jeżeli zachodzą co do niej okoliczności, przewidziane w art. 1 ustawy niniejszej.
Art. 5.
(1) Osoby, które zostały pozbawione obywatelstwa polskiego na podstawie art. 1 lit. a) ustawy niniejszej, nawet po uzyskaniu obcego obywatelstwa, mogą jedynie za uprzednią zgodą Ministra Spraw Wewnętrznych przebywać czasowo na obszarze Państwa Polskiego.
(2) Kto wbrew powyższemu przepisowi przebywa na obszarze Państwa Polskiego, ulega karze więzienia do lat 5 i grzywny.
Art. 6.
Wykonanie ustawy niniejszej porucza się Ministrowi Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych.
Art. 7.
Ustawa niniejsza wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.
Prezydent Rzeczypospolitej: I[gnący] Mościcki[5] Prezes Rady Ministrów i Minister Spraw Wewnętrznych: Sławoj Składkowski[6]
[1] Wiktor Tomir Drymmer (1896-1975) – legionista, dyplomata, dyrektor Departamentu Konsularnego MSZ, jeden z najbardziej zaufanych współpracowników Józefa Becka.
[2] 12 marca 1938 roku wojska III Rzeszy dokonały aneksji Austrii, zaś 13 marca przyjęto uchwałę o włączeniu tego terytorium do Wielkiej Rzeszy jako Marchii Wschodniej i proklamowano połączenie obu państw. Stanowiło to złamanie zasad traktatu wersalskiego podpisanego po I wojnie światowej w 1919 r. Działanie Adolfa Hitlera przyczyniło się do wzmocnienia, przede wszystkim gospodarczego, III Rzeszy. Większość Austriaków i Niemców pozytywnie przyjęła aneksję, a wchłonięcie kraju nie spotkało się z poważnymi protestami ze strony państw zachodnich. Uważano bowiem, że przyłączenie Austrii stanowi wewnątrzniemiecką kwestię. Jedynie nieliczni widzieli ten ruch jako kolejny krok na drodze niemieckiego rewizjonizmu.
[3] Szerzej na ten temat zob. Jerzy Tomaszewski, Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1998; Do zobaczenia za rok w Jerozolimie. Deportacje polskich Żydów w 1938 r. z Niemiec do Zbąszynia, red. I. Skórzyńska, W. Olejniczak, Zbąszyń-Poznań 2012.
[4] Jerzy Tomaszewski, Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1998,s. 88. Por. też Zjazdy i konferencje konsulów polskich w Niemczech. Protokóły i sprawozdania 1920–1939, oprac. H. Chałupczak, E. Kołodziej, Lublin 1999, s. 341.
[5] Ignacy Mościcki (1867-1946) – chemik, naukowiec, w latach 1926-1939 prezydent II RP.
[6] Felicjan Sławoj Składkowski (1885–1962) – lekarz, generał Wojska Polskiego, minister spraw wewnętrznych, w latach 1936–1939 premier II RP.