Źródło
Dziennik Ustaw 1919 nr 14 poz. 147
Kontekst historyczny
Kwestia edukacji, możliwości rozwoju języków żydowskich (hebrajskiego i jidysz) była dla polskich Żydów jedną z fundamentalnych dla utrzymania odrębności narodowej. Szanse i ograniczenia w prowadzeniu szkolnictwa na poziomie szkół powszechnych i gimnazjów stanowiły pole do nieustających sporów pomiędzy społecznością żydowską a państwem polskim. Niezależnie od zobowiązań zapisanych w Traktacie Mniejszościowym, zapewniających dzieciom mniejszości prawo do edukacji w języku ojczystym, w międzywojennej Polsce funkcjonowały różne regulacje prawne odnoszące się do organizacji nauczania w szkołach powszechnych.
Na mocy wydanego przez Józefa Piłsudskiego[1] Dekretu Naczelnika Państwa z 7 lutego 1919 r. o tzw. przymusie szkolnym wszystkie dzieci, bez różnicy narodowości i wyznania, zostały zobowiązane do realizacji programu nauczania zgodnie z wymogami określonymi przez władze II RP. Sejm Ustawodawczy zatwierdził go 22 lipca 1919 roku[2]: „Dekret wprowadzał obowiązek szkolny w zakresie 7-letniej szkoły powszechnej i zobowiązywał gminy do zakładania publicznych szkół powszechnych”. Ranga tych zapisów podniesiona została przez umieszczenie ich w konstytucji marcowej z 1921 roku: „W zakresie szkoły powszechnej nauka jest obowiązkowa dla wszystkich obywateli państwa” (art. 118) oraz „Nauka w szkołach państwowych i samorządowych jest bezpłatna” (art. 119)[3]. Nowe ustawodawstwo zrodziło pytanie o język nauczania szkół dla dzieci żydowskich. Dla rodziców posyłających swoje dzieci do szkół religijnych (chederów) oznaczało to bowiem konieczność pogodzenia tamtej nauki z nauką w szkołach państwowych.
Nie powstały publiczne szkoły powszechne z ojczystym językiem dla żydowskich uczniów. Na początku lat 20. władze państwowe utworzyły szkoły powszechne z polskim językiem nauczania dla dzieci żydowskich, w których nie prowadzono zajęć w soboty ani w święta żydowskie (tzw. szabasówki). Od początku lat 30. odrębne szkoły ulegały jednak stopniowej likwidacji. Uczniowie szkół mieszanych wyznaniowo mogli być natomiast, na życzenie rodziców, zwolnieni z pisania i rysowania w soboty oraz w święta. Szkoły żydowskie miały wyłącznie prywatny charakter.
Istniejąca w międzywojennej Polsce rozbudowana sieć szkół żydowskich obejmowała niemal wyłącznie placówki prywatne. Dotowane były one jedynie przez niektóre samorządy miejskie, ale nie przez władze państwowe. Dzieci wychowane w ortodoksyjnych środowiskach uczyły się w szkołach religijnych – chederach. Niektóre z nich prowadziły naukę popołudniami i w niedziele, uzupełniając naukę w szkołach państwowych. Zwolennicy edukacji w jidysz obstawali przy włączeniu do powszechnego systemu prowadzonych przez nich placówek. Jednocześnie Żydzi religijni zabiegali, aby mieściły się w nim również chedery. Z czasem, w 1922 roku Ministerstwo Spraw Religijnych i Oświecenia Publicznego zatwierdziło uczęszczanie do tzw. chederów zreformowanych[4], w których wprowadzono dodatkowo naukę przedmiotów świeckich, za spełnienie obowiązku szkolnego, jeśli te realizowały ściśle określone wymogi programowe[5].
Częściowo kwestia ta została rozwiązana dopiero kilkanaście lat później wydaniem Okólnika Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z kwietnia 1935 r., którego postanowienia uzależniały zgodę na uznanie nauki w chederach za wypełnienie obowiązku szkolnego od warunku zapewnienia realizacji pierwszego i drugiego szczebla programowego z najważniejszymi składnikami szczebla trzeciego zreformowanej szkoły powszechnej w ciągu 8 lat.
Dokument (wybrane artykuły)
I. O obowiązku szkolnym w ogólności
Art. 1.
Wykształcenie w zakresie szkoły powszechnej jest obowiązkowe dla wszystkich dzieci w wieku szkolnym.
Art. 2.
Szkoły powszechne będą tworzone w takiej liczbie, aby wszystkie dzieci w wieku szkolnym mogły korzystać z nauki.
Art. 3.
W każdej miejscowości, w której liczba dzieci w wieku od lat 7 do 14 włącznie wynosi w ciągu po sobie następujących 3 lat co najmniej 40, gmina jest obowiązana założyć szkołę powszechną.
Art. 4.
Jeżeli w danej miejscowości nie ma 40 dzieci w wieku od lat 7 do 14, w takim razie łączy się ona w celu założenia osobnej szkoły z sąsiednią miejscowością, względnie z sąsiednimi miejscowościami tej samej gminy tak, aby liczba dzieci w połączonych miejscowościach wynosiła co najmniej 40. Utworzony w ten sposób rewir szkolny nie może mieć więcej, jak 3 kilometry w promieniu. Rewiry szkolne tworzone będą przez Radę Szkolną Okręgową na wniosek Inspektora po wysłuchaniu opinii Dozoru Szkolnego.
Art. 5.
Wniosek o przymusowe założenie szkoły stawia Dozór Szkolny lub Inspektor szkolny okręgowy. Jeżeli wniosek Dozoru względnie Inspektora zostanie zatwierdzony przez Radę Szkolną Okręgową, nie istnieje przeciw niemu żaden środek prawny.
Art. 6.
W razie niezatwierdzenia wniosku Dozoru Szkolnego względnie Inspektora szkolnego okręgowego o przymusowe założenie szkoły służy Dozorowi względnie Inspektorowi odwołanie się do Ministra WRiOP.
Art. 7.
Wykonanie zatwierdzonych wniosków w sprawie przymusowego zakładania szkół powszechnych należy do Dozorów Szkolnych. Gmina dostarcza Dozorowi Szkolnemu środków pieniężnych na potrzeby rzeczowe szkoły.
II. O wieku szkolnym
Art. 8.
Szkoła powszechna obejmuje siedem lat nauczania. Do czasu jednak zorganizowania we wszystkich miejscowościach pełnych, siedmioletnich szkół powszechnych przejściowo utrzymane są i tworzone będą szkoły powszechne z czteroletnią nauką codzienną i z obowiązkową nauką uzupełniającą trzyletnią lub szkoły powszechne z nauką codzienną pięcioletnią i z obowiązkową nauką uzupełniającą dwuletnią.
Art. 9.
Jeśli w danej szkole powszechnej nauka codzienna trwa krócej niż lat 7, a dziecko w tym krótszym czasie nie uzyska pomyślnego świadectwa z ukończenia szkoły, obowiązek uczęszczania do szkoły na naukę codzienną przedłuża się aż do pomyślnego ukończenia szkoły, lecz nie może trwać dłużej, niż do końca tego roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 14 rok życia.
Art. 10.
Wiek szkolny dziecka rozpoczyna się 1 września tego roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 7 lat życia.
Art. 11.
Nie wolno przyjmować do szkoły dzieci, które nie osiągnęły wieku szkolnego.
V. O przerwach w nauce szkolnej
Art. 23.
Oprócz ferii określanych przez Ministra WRiOP Opieka Szkolna jest uprawniona do ustanawiania każdego roku przerw w nauce szkolnej dla ważnych robót polnych: raz w jesieni, drugi raz na wiosnę. Każda z tych przerw, podzielona ewentualnie na części z powodu niepogody lub innych uzasadnionych przyczyn, może trwać razem najwyżej 14 dni.
Art. 24.
W miesiącach, w których jest pożądana pomoc dzieci szkolnych przy robotach w polu, jest Opieka uprawniona w ten sposób wyznaczyć porę dnia, w której nauka szkolna ma się odbywać, aby dzieciom tę pracę w polu ułatwić. Nie może jednak Opieka szkolna skracać przez to ilości godzin codziennej nauki.
VII. O wypełnieniu obowiązku szkolnego
Art. 28.
Przepisom o obowiązku szkolnym można uczynić zadość:
a) w publicznych szkołach powszechnych,
b) w innych szkołach wszelkiego typu, o ile zakres wiadomości w nich udzielanych nie jest niższy niż w publicznych szkołach powszechnych,
c) w domu.
Art. 29.
W wypadkach pobierania nauki w prywatnych szkołach bez prawa publiczności lub w domu Inspektor Szkolny może zarządzać egzamin celem przekonania się, czy dzieci osiągają wykształcenie przepisane dla publicznej szkoły powszechnej w danej miejscowości. Jeżeli wynik zarządzonego egzaminu jest ujemny, Inspektor może z urzędu zapisać dziecko do publicznej szkoły powszechnej w danej miejscowości.
Art. 30.
Uznanie prywatnej szkoły zawodowej za zakład czyniący zadość obowiązkowi szkolnemu następować będzie z decyzji Rady Szkolnej Okręgowej na prośbę zarządu zainteresowanej szkoły, po wysłuchaniu opinii Inspektora szkolnego okręgowego. Decyzja Rady może ulec zaskarżeniu do Ministra WRiOP przez Inspektora lub przez zarząd szkoły w terminie miesięcznym.
Art. 31.
Rodzice lub opiekunowie chcący kształcić dzieci będące w wieku szkolnym nie w publicznej szkole powszechnej, lecz w innym zakładzie naukowym lub w domu, są obowiązani przed końcem sierpnia zawiadomić o tym właściwą Opiekę Szkolną.
VIII. O zwolnieniu od obowiązku szkolnego lub jego odroczeniu
Art. 32.
Od obowiązku szkolnego mogą być uwolnione dzieci chore fizycznie (szczególnie na gruźlicę otwartą) lub umysłowo oraz dzieci niedorozwinięte, o ile ułomności ich, stwierdzone przez lekarza szkolnego względnie powiatowego, wyłączają je od pobierania nauki w szkole powszechnej. Jeśli w danej miejscowości istnieje zakład dla kształcenia chorych, kalek, ciemnych, głuchoniemych i niedorozwiniętych, obowiązek szkolny rozciąga się i na tę kategorię dzieci.
Art. 33.
Dzieci, których mieszkanie jest więcej niż o 3 km. odległe od szkoły, jako też dzieci, których mieszkanie oddzielone jest od szkoły przeszkodą naturalną, są wolne od obowiązku szkolnego.
Art. 34.
Dzieci słabowite i wątłe na mocy orzeczenia lekarza szkolnego względnie powiatowego mogą uzyskać odroczenie obowiązku szkolnego na rok i dłużej.
Art. 35.
O zwolnieniu od obowiązku szkolnego względnie odroczeniu tegoż obowiązku w myśl art. 32, 33 i 34 orzekają Dozory Szkolne, a w miastach tworzących samodzielne okręgi szkolne
Rady Szkolne Okręgowe miejskie.
X. O karach za niedopełnienie obowiązku szkolnego
Art. 40.
Odpowiedzialność za dopełnienie obowiązku szkolnego ponosi ojciec dziecka, a jeżeli ojciec nie żyje lub władzy rodzicielskiej nie sprawuje, to matka. Jeżeli oboje rodzice nie żyją lub władzy rodzicielskiej nie sprawują, odpowiedzialny jest opiekun.
Art. 41.
Kto ukrywa dziecko przed zapisaniem do szkoły lub usiłuje przez wybiegi uwolnić je od uczęszczania do szkoły, ulega karze aresztu do 5 dni lub grzywnie do 100 marek polskich (150 koron) z zamianą w razie nieściągalności na karę aresztu do 5 dni.
Art. 42.
Kto bez uzasadnionych powodów nie posyła dziecka do szkoły, ulega każdorazowo karze aresztu do 2 dni lub grzywnie do 40 marek polskich (60 koron) z zamianą w razie nieściągalności na karę aresztu do 2 dni.
Art. 43.
Kary przewidziane w art. 41 i 42 wymierza Dozór Szkolny po wysłuchaniu osób zainteresowanych, o ile te przybędą. Nieusprawiedliwione nieprzybycie stron nie przeszkadza w wydaniu orzeczenia karnego.
Art. 44.
Wykonanie orzeczeń karnych należy do wójtów względnie do magistratów lub do policji miejscowej.
Art. 45.
Nałożone grzywny należy wpłacać odnośnej Opiece Szkolnej, która wydaje pokwitowania i prowadzi wykaz pobranych grzywien. Zebrane tym sposobem pieniądze mają być użyte na rzecz niezamożnych dzieci danej szkoły stosownie do uznania Opieki Szkolnej.
Art. 46.
Skazany orzeczeniem karnym, o którym mowa w art. 41, 42 i 43, może założyć skargę do Rady Szkolnej Okręgowej w terminie dwutygodniowym, licząc od dnia ogłoszenia orzeczenia lub zawiadomienia o orzeczeniu zaocznym.
Art. 47.
Założenie skargi na orzeczenie, mocą którego zostały wymierzone grzywny, nie wstrzymuje wykonania tegoż orzeczenia. Natomiast wykonanie orzeczenia skazującego na areszt zostaje wstrzymane do czasu rozstrzygnięcia założonej skargi. W razie uchylenia orzeczenia skazującego na grzywnę uiszczona kwota karna ulega zwrotowi.
XI. Zakres działania dekretu
Art. 48.
Moc obowiązująca dekretu niniejszego rozciąga się na tę część Państwa Polskiego, która stanowiła dawniej terytorium zaboru rosyjskiego.
Dan w Warszawie, dnia 7 lutego 1919 r.
Naczelnik Państwa:
J. Piłsudski
Prezydent Ministrów:
I. J. Paderewski[6]
Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego: Jan Łukasiewicz[7]
[1] Józef Piłsudski (1867-1935) – działacz społeczny i niepodległościowy, żołnierz, polityk, przywódca PPS, w latach 1918-1922 Naczelnik Państwa, premier Polski (1926-1928, 1930), minister spraw wojskowych (1918, 1926-1930, 1931-1935), przywódca Sanacji.
[2] „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” 1919, nr 14, poz. 147.
[3] „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” 1921, nr 44, poz. 267.
[4] Warunkiem była modernizacja placówek – wprowadzenie minimum 12 godzin tygodniowo zajęć z przedmiotów świeckich i zachowanie 27-37 godzin przedmiotów religijnych. Jednak ze względu na przyjazne nastawienie władz do szkolnictwa religijnego nakazy te nie zawsze były respektowane.
[5] Odpowiednikiem świeckiej szkoły średniej były jesziwy, o wyłącznie religijnym programie nauczania. W latach 30. pojawiły się dwujęzyczne szkoły średnie, z reguły polsko-hebrajskie. Realizowały program szkół państwowych, ale uwzględniały też przedmioty judaistyczne i dbały o wychowanie uczniów w duchu syjonistycznym. Miały one jednak znacznie mniejszy zasięg. Później powstały również dwujęzyczne szkoły powszechne i przedszkola.
[6] Ignacy Jan Paderewski (1860-1941) – pianista, kompozytor, premier i minister spraw zagranicznych (1919), Przewodniczący Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej (1939-1941).
[7] Jan Łukasiewicz (1878-1956) – logik, filozof, minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego (1919).