Źródło
Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Rzeczypospolitej Polskiej 1923 nr 4 poz. 27
Kontekst historyczny
Ważnym aktem prawnym w zakresie szkolnictwa, który wychodził naprzeciw potrzebom społeczności żydowskiej, było Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z lutego 1923 r. Zgodnie z jego postanowieniami, w publicznych szkołach państwowych (oraz ich oddziałach) przeznaczonych „wyłącznie dla dzieci wyznania mojżeszowego” dniami wolnymi od nauki były uroczystości państwowe i dłuższe ferie, a także soboty i „uroczyste święta żydowskie”. Nauka w tych placówkach mogła odbywać się „bez ograniczeń” w niedzielę i święta innych wyznań, o ile „lokal szkolny nie znajdował się w bezpośrednim pobliżu świątyń innych wyznań tak, iż nauka szkolna mogłaby przeszkadzać praktykom religijnym w świątyniach”. Gdyby takie zastrzeżenia się pojawiły, każdorazowo sprawę miała rozstrzygać Rada Szkolna Powiatowa na podstawie wniosku Inspektora Szkolnego. Od podjętej decyzji przysługiwało odwołanie. W dokumencie precyzowano również rozwiązanie w przypadku niemożności prowadzenia lekcji w niedzielę – konieczne było wówczas rozłożenie zajęć na pięć dni. Ponadto nauczyciele innego wyznania niż mojżeszowe zatrudnieni w szkołach dla dzieci żydowskich mieli być zwalniani od pracy w niedziele i święta.
Istotne były też zapisy dotyczące Żydów uczęszczających publicznych szkołach państwowych. W sytuacji, gdy w danej miejscowości nie było innych placówek, „celem umożliwienia dziecku wyznania mojżeszowego uczestniczenia w nabożeństwie sobotnim” kierownik szkoły powinien zwolnić je z nauki w sobotę „na indywidualne żądanie rodziców”. Jeśli jednak istniała publiczna szkoła dla dzieci żydowskich, wówczas były one obowiązane do uczęszczania szkoły również w sobotę, ale bez konieczności pisania, rysowania i robót ręcznych. Te prace, zgodnie z zasadami judaizmu (Helachot), zaliczano do melachot czyli czynności, których wykonywanie w szabat jest zabronione. W 1925 roku przepisy te rozszerzono na młodzież żydowską uczęszczającą do państwowych szkół średnich. Z czasem, przepis zakazujący zmuszania młodzieży żydowskiej do melachot został rozciągnięty Okólnikiem Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wydanym w 1925 roku na młodzież wyznania mojżeszowego uczęszczającą do gimnazjów ogólnokształcących.
Zastosowane rozwiązania stanowiły próbę wyjścia naprzeciw oczekiwaniom społeczności żydowskiej. Były próbą utrzymania w miarę jednolitego systemu szkolnego, który jednak uwzględniałby postanowienia narzucone tzw. traktatem mniejszościowym, a jednocześnie nie prowadziłby do stworzenia osobnej edukacji mniejszościowej.
Dokument
Celem unormowania sprawy nauki w szkołach powszechnych, do których uczęszcza młodzież wyznania mojżeszowego, zarządzam, co następuje
1.
W tych publicznych szkołach powszechnych tudzież w tych oddziałach publicznych szkół powszechnych, które są przeznaczone wyłącznie dla dzieci wyznania mojżeszowego, wolne są od nauki szkolnej oprócz dni uroczystych świąt żydowskich i dni uroczystych państwowych wymienionych w osobnych rozporządzeniach tudzież oprócz wszystkich dłuższych ferii przepisanych dla innych publicznych szkół powszechnych także soboty.
2.
W szkołach i oddziałach wymienionych w ustępie 1 tudzież w prywatnych szkołach powszechnych przeznaczonych dla dzieci wyznania mojżeszowego może odbywać się nauka szkolna w niedziele i święta innych wyznań bez ograniczeń, byle lokal szkolny nie znajdował się w bezpośrednim pobliżu świątyń innych wyznań tak, iż nauka szkolna mogłaby przeszkadzać praktykom religijnym w świątyniach.
Gdyby z powyższego powodu przeciwko odbywaniu nauki podniesiono zarzuty ze strony Urzędu Parafialnego, wątpliwości w tym kierunku rozstrzyga Rada Szkolna Powiatowa na podstawie wniosku Inspektora Szkolnego, który w tym celu musi odbyć wizję lokalną. Od orzeczenia Rady Szkolnej Powiatowej służy prawo rekursu do Kuratora Okręgu Szkolnego, tak Urzędowi Parafialnemu, jak i rodzicom uczęszczających do szkoły dzieci w terminie 30-dniowym od dnia ogłoszenia zarządzenia przez kierownika szkoły.
Rekurs rodziców musi być podpisany przez większość rodziców dzieci.
3.
W szkołach, co do których zapadnie decyzja, że z powodów wymienionych w ustępie 2. nauka nie może odbywać się w niedzielę, należy tygodniowy rozkład godzin rozłożyć na dni pięć.
4.
W szkołach, w których nauka będzie odbywała się w niedzielę, tygodniowy plan lekcyjny ma być tak ułożony, aby zatrudnieni w tych szkołach nauczyciele innego wyznania niż mojżeszowe w niedzielę nauki nie udzielali.
W święta uroczyste swego wyznania będą ci nauczyciele na żądanie zwalniania od nauczania.
5.
Jeżeli w pewnej miejscowości istnieje szkoła publiczna przeznaczona dla dzieci wyznania mojżeszowego, to w publicznych szkołach powszechnych przeznaczonych dla dzieci wszystkich wyznań są obowiązane dzieci wyznania mojżeszowego do uczęszczania do szkoły także w soboty, nie mogą być jednak zmuszane w sobotę do pisania, rysowania i robót ręcznych.
6.
Jeżeli w pewnej miejscowości istnieje tylko szkoła dla dzieci wszystkich wyznań, to celem umożliwienia dziecku wyznania mojżeszowego uczestniczenia w nabożeństwie sobotnim, winien kierownik szkoły zwolnić je na indywidualne żądanie rodziców od nauki szkolnej w soboty.
Warszawa, dnia 22 lutego 1923 r. (L. 3130/I)
Kierownik
Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (–) J. Mikułowski-Pomorski[1]
[1] Józef Mikułowski-Pomorski (1868-1935) – profesor chemii rolnej, minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego (1922-1923, 1926), pierwszy rektor SGGW (1918-1920, potem 1928–1929).