Rezultaty

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 października 1938 roku wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych w sprawie przeprowadzenia za granicą jednorazowej kontroli paszportów zagranicznych polskich

Źródło

Dziennik Ustaw 1938 nr 80 poz. 543.

Kontekst historyczny

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 6 października 1938 roku nakazywało każdemu obywatelowi II RP przebywającemu poza granicami kraju przedłożenie paszportu we właściwym konsulacie i otrzymanie uzyskanie adnotacji kontrolnej, która potwierdzałaby jego ważność. Dokumenty bez takiej adnotacji nie pozwalały na przekroczenie granicy od 30 października 1938 roku, a ich posiadacze traciliby polskie obywatelstwo. Podstawę do wydania rozporządzenia stanowiła uchwalona kilka miesięcy wcześniej Ustawa o pozbawieniu obywatelstwa z 31 marca 1938 roku, a szczególnie art. 1 dotyczący możliwości pozbawienia obywatelstwa w kilku przypadkach – działania na szkodę państwa, przebywania za granicą powyżej 5 lat i utracenia „łączności z państwowością polską” lub niestawienia się „w oznaczonym terminie na wezwanie urzędu zagranicznego Rzeczypospolitej Polskiej”[1].

Należy podkreślić bardzo krótki termin, który został wyznaczony na przeprowadzenie kontroli i dokonanie wpisu w paszporcie. Dodatkowo rozporządzenie ukazało się w „Dzienniku Ustaw” prawie dwa tygodnie później, 15 października 1938 roku, co jeszcze skróciło ten czas do zaledwie dwóch tygodni, uniemożliwiając wielu osobom wypełnienie nakazu. Z pewnością niejeden polski obywatel, przebywając poza krajem, nie był świadomy istnienia takiego dokumentu i wynikającej z niego konieczności. „Jednakże pośpiech był konieczny z punktu widzenia autorów rozporządzenia, gdyż chodziło im o powstrzymanie napływu Żydów polskich z Niemiec”[2].

18 października rozporządzenie zostało przesłane do Berlina. Wywołało ono rosnące zainteresowanie, ale i zaniepokojenie władz niemieckich, które, chcąc uprzedzić ten krok, podjął decyzję o wydaleniu z III Rzeszy wszystkich Żydów posiadających polskie dokumenty, zanim ich paszporty stracą ważność (tzw. Akcja Polska, niem. Polenaktion). Brutalnie wygnano wówczas kilkanaście tysięcy osób. 28 października 1938 roku, dwa dni przed wejściem w życie polskiej ustawy, Żydzi zostali deportowani do Polski – większość z nich, około 9000, skierowano do Zbąszynia, małego miasteczka położonego w województwie wielkopolskim, przy ówczesnej granicy polsko-niemieckiej, gdzie zorganizowano obóz przejściowy. Przez dziesięć miesięcy osadzeni w obozie starali się otrzymać zgodę na wjazd na teren Polski lub możliwość emigracji do innych krajów europejskich, a także do Stanów Zjednoczonych i Palestyny. Sprawa uchodźców w Zbąszyniu stała się skandalem międzynarodowym, więc władze polskie, które do tej pory traktowały istnienie obozu jako znaczący argument podczas rokowań z Niemcami, próbowały jakoś rozwiązać zaistniały problem[3].

Dokument

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 15 października 1938 roku

Na podstawie art. 26 ustawy z dnia 14 lipca 1936 r. o paszportach (Dz.U. RP nr 56, poz. 404) zarządzam, co następuje:

§ 1.

(1) Paszporty zagraniczne wydane przez Urzędy Zagraniczne RP przed dniem wejścia w życie niniejszego rozporządzenia muszą być złożone do jednorazowej kontroli.

(2) Kontrolę, o której mowa w ust. 1, przeprowadzają terytorialnie właściwe Urzędy Zagraniczne RP.

§ 2.

(1) Przeprowadzenie kontroli paszportu Urząd Zagraniczny RP stwierdza przez umieszczenie na paszporcie adnotacji „sprawdzono w myśl rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 października 1938 r[oku] (Dz.U. RP nr 80, poz. 543)”.

(2) Umieszczenie powyższej adnotacji będzie odmówione lub wstrzymane:

1. jeżeli zachodzi podejrzenie co do autentyczności lub ważności paszportu albo

2. jeżeli zachodzą okoliczności uzasadniające pozbawienie obywatelstwa lub stwierdzenie utraty obywatelstwa posiadacza paszportu.

(3) Paszporty zagraniczne (§ 1 ust. (1)) niezaopatrzone w powyższą adnotację nie upoważniają do przekroczenia granicy Państwa Polskiego.

§ 3.

Rozporządzenie niniejsze wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.

Minister Spraw Wewnętrznych Sławoj Składkowski[4]

---

[1] Dz. U. RP 1938 nr 22 poz. 191.

[2] Jerzy Tomaszewski, Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1998, s. 107.

[3] Szerzej na ten temat zob. Jerzy Tomaszewski, Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1998; Do zobaczenia za rok w Jerozolimie. Deportacje polskich Żydów w 1938 r. z Niemiec do Zbąszynia, red. I. Skórzyńska, W. Olejniczak, Zbąszyń-Poznań 2012.

[4] Felicjan Sławoj Składkowski (1885–1962) – lekarz, generał Wojska Polskiego, minister spraw wewnętrznych, w latach 1936–1939 premier II RP.

Źródło

Dziennik Ustaw 1938 nr 22 poz. 191.

Kontekst historyczny

Najdalej posunięty krok polityki państwowej o charakterze antyżydowskim w II Rzeczypospolitej stanowiła Ustawa o pozbawieniu obywatelstwa osób przebywających za granicą. Została ona przygotowana w Departamencie Konsularnym MSZ, a inicjatorem prac nad nią był dyrektor tej jednostki Wiktor Tomir Drymmer[1]. Ze względu na niepewną sytuację w Europie projektu ustawy nie złożono w Sejmie od razu, ale dopiero po aneksji Austrii przez Trzecią Rzeszę[2].

Zapisy, jakie się w niej znalazły, pozwalały odebrać obywatelstwo m.in. osobom, które ponad pięć lat przebywały poza krajem. Kryteria te szczegółowo omawiał artykuł 1. Władze II Rzeczypospolitej zaniepokojone pogarszaniem się sytuacji Żydów w Niemczech chciały bowiem przeciwstawić się ich masowemu powrotowi do kraju. Przewidywania te nie były całkowicie bezzasadne, gdyż w latach 1934-1936 do Polski z Niemiec powróciło około 1000 osób wszystkich narodowości. W 1937 roku ta liczba wzrosła do 11 000 i objęła głównie Żydów. Nie bez powodu obawiano się więc napływu w krótkim czasie następnych kilkudziesięciu tysięcy osób narodowości żydowskiej. Ponadto, paradoksalnie, rząd polski liczył na poprawę stosunków polsko-niemieckich, niejednokrotnie zakłócanych przez konieczność interwencji w sprawie imigrantów żydowskich, najczęściej bezskutecznych, co dodatkowo obniżało „prestiż polskiej dyplomacji”.

Na mocy uchwalonej ustawy jesienią 1938 roku polskie władze pozbawiły obywatelstwa około 17 000 polskich Żydów mieszkających w Austrii. 6 października 1938 roku ukazało się rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych dotyczące rejestracji paszportów oraz umieszczenia w nich adnotacji o ważności. Miało ono zostać wykonane do 29 października. Oznaczało to, że 30 października 1938 roku wszystkie paszporty traciły ważność. W ten sposób tracili oni również możliwość powrotu do Polski, a ich wartościowy majątek przechodził w posiadanie państwa polskiego.

Rząd niemiecki, chcąc uprzedzić ten krok podjął decyzję o wydaleniu z III Rzeszy wszystkich Żydów posiadających polskie dokumenty, zanim ich paszporty stracą ważność (tzw. Akcja Polska, niem. Polenaktion). Brutalnie wygnano wówczas kilkanaście tysięcy osób. 28 października 1938 roku, dwa dni przed wejściem w życie polskiej ustawy, Żydzi zostali deportowani do Polski – większość z nich, około 9000, skierowano do Zbąszynia, małego miasteczka położonego w województwie wielkopolskim, przy ówczesnej granicy polsko-niemieckiej, gdzie zorganizowano obóz przejściowy. Przez dziesięć miesięcy osadzeni w obozie starali się otrzymać zgodę na wjazd na teren Polski lub możliwość emigracji do innych krajów europejskich, a także do Stanów Zjednoczonych i Palestyny. Sprawa uchodźców w Zbąszyniu stała się skandalem międzynarodowym, więc władze polskie, które do tej pory traktowały istnienie obozu jako znaczący argument podczas rokowań z Niemcami, próbowały jakoś rozwiązać zaistniały problem[3].

Według oficjalnej narracji, Ustawa o pozbawianiu obywatelstwa miała być wykorzystana przeciwko komunistom, ale rzeczywiste motywy Drymmer ujawnił na konferencji konsulów RP w Berlinie, która odbyła się w Berlinie w maju 1938 roku. Drymmer wyjaśnił wówczas, że celem ustawy było „podniesienie godności obywatela polskiego przez wykluczenie wszystkich tych, którzy nie są godni, a przede wszystkim pozbycie się elementu niepewnego (mniejszości, a zwłaszcza Żydów jako elementu destrukcyjnego). Taki jest cel ustawy, chociaż ma ona brzmienie ogólne, a to dlatego, żeby na piśmie nie ujawniać tendencji istotnych. […] Ostrze ustawy skierowane jest przede wszystkim przeciwko Żydom […]”[4]. Zaledwie dwa miesiące po uchwaleniu ustawy Drymmer nie ukrywał jej prawdziwego celu ani antyżydowskiego charakteru. W jego słowach wybrzmiewa też konsekwencja postanowień zapisanych w Konstytucji kwietniowej, które umożliwiły pewne ograniczenie praw obywatelskich Żydów w II Rzeczypospolitej – argument przydatności czy raczej lojalności, od których miała zależeć pozycja obywateli w państwie, wobec mniejszości narodowych stawiany jak zwykle pod znakiem zapytania.

Dokument

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 31 marca 1938 roku

Art. 1.

Obywatel polski, przebywający za granicą, może być pozbawiony obywatelstwa polskiego, jeżeli:

a) działał za granicą na szkodę Państwa Polskiego lub

b) przebywając nieprzerwanie za granicą co najmniej przez lat 5 po powstaniu Państwa Polskiego, utracił łączność z państwowością polską lub

c) przebywając za granicą, nie powrócił do Polski w oznaczonym terminie na wezwanie urzędu zagranicznego Rzeczypospolitej Polskiej.

Art. 2.

(1) Orzeczenie o pozbawieniu obywatelstwa polskiego wydaje Minister Spraw Wewnętrznych na wniosek Ministra Spraw Zagranicznych.

(2) Orzeczenie to nie wymaga uzasadnienia i jest natychmiast wykonalne.

(3) Orzeczenie to podlega zaskarżeniu do Najwyższego Trybunału Administracyjnego.

Art. 3.

(1) Utrata obywatelstwa polskiego męża rozciąga się na jego żonę, zaś ojca (nieślubnej matki) – na jego (jej) dzieci w wieku do lat 18, jeżeli osoby te przebywają za granicą i nie zostały w orzeczeniu o pozbawieniu wyłączone spod utraty obywatelstwa.

(2) Wyłączenie żony i dzieci może nastąpić, jeżeli z całokształtu stosunków życiowych wynika, że nie pozostawały one w faktycznej wspólności małżeńskiej, bądź rodzinnej z mężem, bądź ojcem (nieślubną matką) i nie zachodzą co do nich okoliczności, przewidziane w art. 1 ustawy niniejszej.

Art. 4.

Obywatelstwa polskiego można pozbawić również samoistnie żonę obywatela polskiego, jeżeli z całokształtu jej stosunków życiowych wynika zerwanie faktycznej wspólności małżeńskiej i jeżeli zachodzą co do niej okoliczności, przewidziane w art. 1 ustawy niniejszej.

Art. 5.

(1) Osoby, które zostały pozbawione obywatelstwa polskiego na podstawie art. 1 lit. a) ustawy niniejszej, nawet po uzyskaniu obcego obywatelstwa, mogą jedynie za uprzednią zgodą Ministra Spraw Wewnętrznych przebywać czasowo na obszarze Państwa Polskiego.

(2) Kto wbrew powyższemu przepisowi przebywa na obszarze Państwa Polskiego, ulega karze więzienia do lat 5 i grzywny.

Art. 6.

Wykonanie ustawy niniejszej porucza się Ministrowi Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych.

Art. 7.

Ustawa niniejsza wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.

Prezydent Rzeczypospolitej: I[gnący] Mościcki[5] Prezes Rady Ministrów i Minister Spraw Wewnętrznych: Sławoj Składkowski[6]

---

[1] Wiktor Tomir Drymmer (1896-1975) – legionista, dyplomata, dyrektor Departamentu Konsularnego MSZ, jeden z najbardziej zaufanych współpracowników Józefa Becka.

[2] 12 marca 1938 roku wojska III Rzeszy dokonały aneksji Austrii, zaś 13 marca przyjęto uchwałę o włączeniu tego terytorium do Wielkiej Rzeszy jako Marchii Wschodniej i proklamowano połączenie obu państw. Stanowiło to złamanie zasad traktatu wersalskiego podpisanego po I wojnie światowej w 1919 r. Działanie Adolfa Hitlera przyczyniło się do wzmocnienia, przede wszystkim gospodarczego, III Rzeszy. Większość Austriaków i Niemców pozytywnie przyjęła aneksję, a wchłonięcie kraju nie spotkało się z poważnymi protestami ze strony państw zachodnich. Uważano bowiem, że przyłączenie Austrii stanowi wewnątrzniemiecką kwestię. Jedynie nieliczni widzieli ten ruch jako kolejny krok na drodze niemieckiego rewizjonizmu.

[3] Szerzej na ten temat zob. Jerzy Tomaszewski, Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1998; Do zobaczenia za rok w Jerozolimie. Deportacje polskich Żydów w 1938 r. z Niemiec do Zbąszynia, red. I. Skórzyńska, W. Olejniczak, Zbąszyń-Poznań 2012.

[4] Jerzy Tomaszewski, Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1998,s. 88. Por. też Zjazdy i konferencje konsulów polskich w Niemczech. Protokóły i sprawozdania 1920–1939, oprac. H. Chałupczak, E. Kołodziej, Lublin 1999, s. 341.

[5] Ignacy Mościcki (1867-1946) – chemik, naukowiec, w latach 1926-1939 prezydent II RP.

[6] Felicjan Sławoj Składkowski (1885–1962) – lekarz, generał Wojska Polskiego, minister spraw wewnętrznych, w latach 1936–1939 premier II RP.

Źródło

Dziennik Ustaw 1935 nr 30 poz. 227.

Kontekst historyczny

Na mocy Ustawy Konstytucyjnej z kwietnia 1935 roku w II Rzeczypospolitej wprowadzono system prezydencki o charakterze autorytarnym, który we współczesnej doktrynie prawa konstytucyjnego jest określany jako neoprezydencki, hiperprezydencki lub superprezydencki. Sama konstytucja została uchwalona z naruszeniem porządku konstytucyjnego wprowadzonego poprzednim aktem podstawowym. Takie podejście do litery prawa dobrze jednak oddaje stosunek obozu pomajowego do demokracji parlamentarnej i litery prawa.

Konstytucja kwietniowa, podobnie jak uchwalona kilkanaście lat wcześniej marcowa, zapewniała szeroko definiowanym mniejszościom równość wobec prawa. Warto zwrócić przede wszystkim uwagę na jej 1. artykuł: „Państwo polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli”. Zapisana w ustawie zasadniczej równość wobec prawa wszystkich obywateli II Rzeczypospolitej bez względu na wyznanie, narodowość czy język wybrzmiewa jeszcze mocniej w 7. artykule:

„(1) Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne.

(2) Ani pochodzenie, ani wyznanie, ani płeć, ani narodowość nie mogą być powodem ograniczenia tych uprawnień.”

Jest to nieostry rodzaj rozróżnienia obywateli, co prawda nie ze względu na ich pochodzenie czy wyznawaną religię, ale w zależności od ich zasług wobec państwa. Ten brak definicji nie był jednak błędem ustawodawcy, a świadomą decyzją zapowiadającą niejako sposób prowadzenia polityki Jak jednak zauważa Jerzy Tomaszewski, „Jakkolwiek ustęp drugi wykluczał dyskryminację narodowościową, to przecież myśl zawarta w ustępie pierwszym – choć nie znalazł rozwinięcia w samej konstytucji, ani też nie był stosowany w praktyce – ułatwiała późniejsze projekty ograniczeń praw obywatelskich Żydów. Przesłanką dla nich stały się argumenty tzw. narodowców, uzasadniających szkodliwą jakoby rolę Żydów w Polsce oraz stanowisko Obozu Zjednoczenia Narodowego”[1]. Mimo formalnej równości wobec prawa wszystkich obywateli, zagwarantowanej w Konstytucji, druga połowa lat 30. to czas, kiedy nastąpiła radykalizacja polityki wobec Żydów, a rząd wkroczył na drogę różnych (formalnych bądź nie) ograniczeń wobec mniejszości narodowych. W wielu instytucjach i organizacjach zawodowych wprowadzono paragraf aryjski, na uczelniach wyższych zaczęło obowiązywać tzw. getto ławkowe, a przez kraj przetoczyła się fala pogromów, nie mówiąc już o zapisach dotyczących pozbawienia Żydów obywatelstwa czy ingerujących w przepisy odnoszące do swobody wykonywania praktyk religijnych.

Pomimo ekskluzywnego charakteru zapisów konstytucji siły zbrojne pozostały (przynajmniej deklaratywnie) miejscem egalitarnym, bo do obowiązku służby wojskowej powołani zostali wszyscy obywatele RP, bez różnicy wyznania i narodowości.

Warto wspomnieć jeszcze, że porównaniu z Konstytucją marcową z 1921 roku w ustawie zasadniczej zrezygnowano z preambuły odnoszącej się do „Boga Wszechmogącego” i „Opatrzności”, a wyznanie rzymsko-katolicka nie było już dłużej uznawane jako primus inter pares. Widać więc wyraźny rozdział kościoła od państwa.

Dokument (wybrane artykuły)

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 23 kwietnia 1935 roku

I

Rzeczpospolita Polska

Art. 1.

(1) Państwo Polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli.

(2) Wskrzeszone walką i ofiarą najlepszych swoich synów ma być przekazywane w spadku dziejowym z pokolenia w pokolenie.

(3) Każde pokolenie obowiązane jest wysiłkiem własnym wzmóc siłę i powagę Państwa.

(4) Za spełnienie tego obowiązku odpowiada przed potomnością swoim honorem i swoim imieniem.

Art. 4.

(1) W ramach Państwa i w oparciu o nie kształtuje się życie społeczeństwa.

(2) Państwo zapewnia mu swobodny rozwój, a gdy tego dobro powszechne wymaga, nadaje mu kierunek lub normuje jego warunki.

(3) Państwo powoła samorząd terytorialny i gospodarczy do udziału w wykonywaniu zadań życia zbiorowego.

Art. 5.

(1) Twórczość jednostki jest dźwignią życia zbiorowego.

(2) Państwo zapewnia obywatelom możność rozwoju ich wartości osobistych oraz wolność sumienia, słowa i zrzeszeń.

(3) Granicą tych wolności jest dobro powszechne.

Art. 6.

Obywatele winni są Państwu wierność oraz rzetelne spełnianie nakładanych przez nie obowiązków.

Art. 7.

(1) Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne.

(2) Ani pochodzenie, ani wyznanie, ani płeć, ani narodowość nie mogą być powodem ograniczenia tych uprawnień.

Art. 9.

Państwo dąży do zespolenia wszystkich obywateli w harmonijnym współdziałaniu na rzecz dobra powszechnego.

VIII

Siły Zbrojne

Art. 61.

(1) Siły Zbrojne stoją na straży bezpieczeństwa i praw zwierzchniczych Rzeczypospolitej. (2) Wszyscy obywatele są obowiązani do służby wojskowej i świadczeń na rzecz obrony Państwa.

---

[1] Jerzy Tomaszewski, Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1990, s. 31.

Źródło

Dziennik Ustaw 1919 nr 14 poz. 175

Kontekst historyczny

Dekret Naczelnika Państwa Józef Piłsudskiego z 7 lutego 1919 roku częściowo porządkował kwestie związane z organizacją gmin wyznaniowych żydowskich na terenie tworzącego się państwa polskiego. W obliczu niewypełnienia zapisów rozporządzenia z 1 listopada 1916 roku, które zakładały przeprowadzenie wyborów w gminach, a przede wszystkim wyłonienie Najwyższej Rady Żydowskiej, nowe polskie władze państwowe postanowiły zmienić obowiązujące przepisy. Zapewne było to podyktowane potencjalnym zagrożeniem dla integralności tworzącej się republiki poprzez istnienie w jej ramach centralnej organizacji żydowskiej. Miejsce tej ostatniej w nowym porządku prawnym zajęła Rada Religijna Gmin Żydowskich, będąca emanacją tychże jednostek.

Jedną z ważniejszych z punktu widzenia samych gmin, a także ich profilu była rezygnacja z systemu kurialnego na rzecz pięcioprzymiotnikowych wyborów – powszechnych, równych, tajnych, proporcjonalnych i przeprowadzanych w głosowaniu bezpośrednim. Zrezygnowano również z zapisu mówiącego o możliwości wykluczenia kandydata ze względu na „nieskazitelność obywatelską”, co potencjalnie stanowiło możliwość nadużyć.

Władza kontrolna nad gminami, w tym nad Radą Religijną Gmin Żydowskich, wykonywana była przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, którego decyzji podlegała m.in. procedura zatwierdzenia kandydatur na rabinów. Co więcej, Ministerstwo mianowało też część członków Rady Religijnej Gmin Żydowskich.

Wszystkie przepisy wprowadzane niniejszym dekretem miały mieć charakter przejściowy. Nie obejmowały bowiem całego tworzącego się wówczas jeszcze państwa. Były one w jakimś stopniu efektem nacisku samych Żydów, którzy widzieli w gminach żydowskich namiastkę systemu autonomicznego dla całej społeczności.

Dokument

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 7 lutego 1919 roku

Art. 1

Do czasu uchwalenia przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ogólnego statutu gmin wyznaniowych żydowskich do obowiązującego prowizorycznie na terenie b[yłej] okupacji niemieckiej, a z mocy niniejszego dekretu rozciągniętego na pozostałe części terytorium b[yłego] Królestwa Kongresowego rozporządzenia z d[nia] 1 listopada 1916 r[oku] o Organizacji Żydowskiego Towarzystwa Religijnego wprowadzone zostają następujące zmiany i uzupełnienia.

Art. 2

§ 1 rozporządzenia z d[nia] 1 listopada 1916 otrzymuje brzmienie następujące:

„Żydzi, mieszkańcy tej części Rzeczypospolitej Polskiej, która stanowiła dawniej tzw. Królestwo Kongresowe, tworzą towarzystwo religijne, publiczno-prawne. Towarzystwo religijne składa się z gmin. Na jego czele stoi Rada Religijna gmin Żydowskich. Towarzystwo religijne i poszczególne gminy mają prawa korporacyjne i prawo posiadania pieczęci”.

Art. 3

Wyrazy „Najwyższa Rada Żydowska” w całym rozporządzeniu zostają zmienione na wyrazy „Rada Religijna gmin Żydowskich”.

Art. 4

§ 3 rozporządzenia otrzymuje brzmienie następujące:

„Żydowska gmina wyznaniowa winna zapewnić członkom gminy możność zaspakajania ich potrzeb religijnych. Kompetencję gminy stanowi zatem:

a) organizowanie i utrzymanie rabinatu,

b) zakładanie i utrzymanie synagog, domów modlitwy, kąpieli rytualnych i cmentarzy,

c) czuwanie nad religijnym wychowaniem młodzieży,

d) troszczenie się o zapewnienie ludności żydowskiej koszernego mięsa,

e) zarządzanie majątkiem gminnym i fundacjami na rzecz gminy ustanowionymi oraz wszelkimi urządzeniami i zakładami do gminy należącymi.

Poza tym gmina wyznaniowa ma prawo na zasadach ogólnych z zastrzeżeniem praw i obowiązków państwa i jego organów samorządnych, udzielania ubogim Żydom pomocy dobroczynnej i zakładania w tym celu instytucji dobroczynnych”.

Art. 5

§ 5 rozporządzania otrzymuje brzmienie następujące:

„Zarząd jest obierany przez powszechne, równe, tajne, bezpośrednie i proporcjonalne głosowanie na przeciąg lat czterech.

Czynne prawo wyborcze jest zależne od następujących warunków: a) wyznanie żydowskie, b) wiek 25 lat skończonych, c) płeć męska, d) zamieszkanie w obrębie gminy żydowskiej bez przerwy przynajmniej rok jeden.

Prawo wyborcze jest w zawieszeniu podczas postępowania upadłościowego, utraty praw obywatelskich, ubezwłasnowolnienia, kary więziennej i korzystania z dobroczynności publicznej”.

Art. 6

§ 18 rozporządzenia otrzymuje brzmienie następujące:

„Wybory odbywają się na zasadach głosowania powszechnego, równego, tajnego, bezpośredniego i proporcjonalnego”.

Art. 7

§ 37 rozporządzenia otrzymuje brzmienie następujące:

„Czterech świeckich i dwóch duchownych członków Rady Religijnej powołuje Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Dziesięciu świeckich i pięciu duchownych członków Rady Religijnej obierają wyborcy gmin. Wyborców obierają członkowie zarządów gmin mniejszych i pełnomocnicy gmin wielkich.

Wybory do Rady Religijnej odbywają się na zasadach głosowania tajnego i proporcjonalnego w ten sposób, iż członkowie zarządów gmin każdego powiatu zbierają się dla wyboru wyborców do Rady Religijnej w odnośnym mieście powiatowym.

Pełnomocnicy gmin wielkich wybierają wyborców oddzielnie. Powiaty i wielkie gminy, liczące do 50.000 mieszkańców-Żydów, wybierają jednego wyborcę, liczące powyżej 50.000 do 100.000 – dwóch wyborców itd. Na członków Rady Religijnej mogą być wybierane lub członkami Rady Religijnej mogą być mianowane osoby posiadające w swojej gminie bierne prawo wyborcze”.

Art. 8

§ 44 rozporządzenia otrzymuje brzmienie następujące:

„W obrębie każdej gminy większej mogą się tworzyć związki wyznaniowe w celu urządzenia i utrzymywania synagog i innych urządzeń religijnych. Utworzenie związku wyznaniowego podlega zezwoleniu państwowej władzy nadzorczej. Związek wyznaniowy wciągnięty być winien do rejestru Rady Religijnej, przez co uzyskuje prawa korporacyjne”.

Art. 9

§ 49 rozporządzenia otrzymuje brzmienie następujące:

„Rada Religijna gmin żydowskich ustanawia w statucie zasady obowiązujące dla dopuszczenia do sprawowania urzędu rabina. Statut ten winien być zatwierdzony przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Niezależnie od określonych w statucie wymagań do sprawowania urzędu rabina mogą być dopuszczone osoby mające do tego zdolność według zaświadczenia kolegium rabinów uznanego przez Radę Religijną.

Rabin winien znać języki polski i hebrajski w piśmie i słowie”.

Art. 10

§ 56 rozporządzenia otrzymuje brzmienie następujące:

„Wybór rabina podlega zatwierdzeniu Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego na przedstawienie Rady Religijnej”.

Art. 11

§ 60 rozporządzenia zostaje uzupełniony przez dodanie ustępu tej treści:

„Budżety i listy składek gmin wyznaniowych i Rady Religijnej podlegają przed ich wykonaniem zatwierdzeniu władzy nadzorczej. Budżety i listy składek w ten sposób zatwierdzone mają moc wykonawczą”.

Art. 12

§§ 62, 63 i 70 rozporządzenia otrzymują brzmienie następujące:

„§ 62. Naczelną władzą nadzorczą nad organami zarządu gmin wyznaniowych żydowskich jest Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Miejscową władzą nadzorczą dla poszczególnych gmin jest Komisarz powiatu.

§ 63. Bliższe przepisy tyczące się dokonania wyborów na mocy dekretu niniejszego wydaje Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

§ 70. Wykonanie niniejszego dekretu powierza się Ministrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, który w tym celu wydaje niezbędne przepisy wykonawcze”.

Art. 13 §§ 17, 26 do 34, 43, 55 i 65 rozporządzenia z d[nia] 1 listopada 1916 r[oku] zostają uchylone.

Źródło

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 1 listopada 1916 r

Dziennik Rozporządzeń Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego, 15 listopada 1916, nr 53

Kontekst historyczny

W czasie I wojny światowej ukształtowały się podstawy prawnego kształtu funkcjonowania gmin żydowskich w okresie II Rzeczypospolitej. Stanowiły one wypadkową zmian zachodzących w życiu politycznym wschodnioeuropejskich Żydów, jak i niemieckiej polityce okupacyjnej. Zakresem obejmowały jedynie obszar okupacji Rzeszy, a więc Królestwo Polskie. Kluczowym aktem w tym zakresie było rozporządzenie generalnego gubernatora Hansa von Beselera^[1] z dnia 1 listopada 1916 roku dotyczące organizacji Żydowskiego Towarzystwa Religijnego w Jenerał-Gubernatorstwie Warszawskim. O ile większość zapisów tego aktu normatywnego pozostała jedynie martwą literą, o tyle paragraf 1. rozporządzenia, stwierdzając: „Żydzi, mieszkańcy Jen.-Gub. Warszawskiego, tworzą Towarzystwo religijne, publiczno-prawne”, ustanawiało istotne novum – poprzez wprowadzenie przymusowego członkostwa w gminie wyznaniowej.

W myśl uchwalonych przepisów utworzona miała zostać trójstopniowa hierarchia organizacji samorządu żydowskiego: gminy żydowskie, żydowskie gminy powiatowe oraz Żydowskie Towarzystwo Religijne. Obszar gmin żydowskich pokrywał się z tzw. gminami politycznymi, czyli z podziałem administracyjnym kraju.  Na czele Żydowskiego Towarzystwa Religijnego miała stać Naczelna Rada Religijna, reprezentująca Towarzystwo wobec władz państwowych, nadzorująca i kierująca działalnością wszystkich instytucji Towarzystwa.

Rozporządzenie niezwykle szczegółowo opisywało kompetencje i zadania gmin żydowskich. Paragraf 3. wyszczególniał następujące funkcje: „utrzymywanie życia religijnego, wychowanie młodzieży, opiekowanie się biednymi i działalność społeczna, zarządzanie majątkiem gminnym, nadzór nad wszelkimi urządzeniami i zakładami w obrębie gminy, a zwłaszcza: synagogami oraz domami modlitwy, stowarzyszeniami wyznaniowymi […] i zarządzanie fundacjami żydowskimi i stowarzyszeniami dobroczynnymi. Gmina żydowska winna była w szczególności otwierać synagogi oraz utrzymywać łaźnie rytualne i cmentarze, o ile potrzeby te skądinąd nie były dostatecznie zaspakajane”. To gmina miała za zadanie zapewniać dostawę mięsa koszernego. Otrzymała również szerokie prerogatywy w zakresie szkolnictwa młodzieży żydowskiej – mogła zakładać szkoły. Jednocześnie, w myśl rozporządzenia, szkoły religijne (chedery[2]) uważane były również za szkoły, „o ile udzielały wiadomości elementarnych w dostatecznej mierze”.

Zarząd gminy (rabina wraz z 4 członkami) wybierano na czteroletnią kadencję w tajnym i bezpośrednim głosowaniu zwykłą większością głosów. Z tą jedynie różnicą, że stanowisko rabina było dożywotnie.

Wybory w wielkich gminach żydowskich (powyżej 5000 członków) mogły mieć charakter polityczny. W wyborach bezpośrednich, lecz nie równych, bo odbywających się kurialnie, wybierani mieli być pełnomocnicy. Każda kuria wybierała jednakową liczbę pełnomocników.

Pierwszą kurię stanowili rabini oraz osoby, które ukończyły sześcioklasową szkołę średnią lub zatwierdzoną przez państwo szkołę zawodową (rolniczą lub rzemieślniczą). Pozostali członkowie gminy, a więc niemal na pewno zdecydowana większość, stanowili kurię drugą. Pełnomocnicy wybierali radę zarządu gminy. W obu szczeblach miały obowiązywać wybory proporcjonalne. Kadencja obu organów trwała cztery lata. Zebranie pełnomocników decydowało o budżecie, wysokości składek, zaciąganiu pożyczek, zmianach w składzie majątku nieruchomego, organizowaniu i przekształcaniu zakładów gminnych oraz o wyborze rabina (rabinów) i wydawaniu przepisów w sprawach gminnych. Decyzje te podejmowano na podstawie projektów opracowanych przez radę zarządu.

Czynne prawo wyborcze posiadali mężczyźni wyznania mojżeszowego, którzy ukończyli 25 lat, umieli czytać i pisać (po polsku i żydowsku), zamieszkiwali od przynajmniej dwóch lat w obrębie gminy żydowskiej i opłacali składki na jej rzecz lub byli od nich zwolnieni. Bierne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom, którzy ukończyli 30 lat i posiadali „nieskazitelność obywatelską”.

Aktem uzupełniającym rozporządzeniem była wydana przez Szefa Administracji przy Jenerał-Gubernatorstwie Warszawskim von Kries 28 kwietnia 1917 roku ordynacja wyborcza.

Rozporządzenie z 1 listopada 1916 roku spotkało się z negatywnymi opiniami w środowisku polskim. Tworzące się wówczas władze polskie stały na stanowisku, że tak ważna regulacja nie może zostać wprowadzona bez ich udziału. Kluczowe znaczenie miało tu stworzenie centralnej organizacji, która stanowiła reprezentację interesów wszystkich Żydów wobec władz państwowych. Podobne opinie formułowane były także w części środowiska żydowskiego, które skutecznie opóźniało przeprowadzenie wyborów w dwóch największych miastach objętych regulacją – Warszawie i Łodzi. Działania okupanta ocenione zostały bowiem jako próba wykorzystywania „kwestii żydowskiej” w bieżącej walce z tworzącymi się zrębami polskiej państwowości.

Dokument

Postanowienia ogólne

§ 1

Żydzi, mieszkańcy Jen[erał]-Gub[ubernatorstwa] Warszawskiego[3], tworzą Towarzystwo religijne, publiczno-prawne. Towarzystwo religijne dzieli się na gminy i na gminy powiatowe. Na jego czele stoi Najwyższa Rada Żydowska. Gminy i gminy powiatowe oraz Towarzystwo religijne mają prawa korporacyjne i prawo posiadania pieczęci.

Gmina żydowska

§ 2

Osoby wyznania żydowskiego mieszkające w jednej gminie politycznej tworzą gminę żydowską.

Jednakże Państwowa władza nadzorcza po wysłuchaniu opinii Najwyższej Rady Żydowskiej może kilka gmin politycznych połączyć w jedną gminę żydowską lub jedną gminę polityczną podzielić na kilka odmiennych gmin żydowskich.

Zadania gminy żydowskiej

§ 3

Gmina żydowska, nie naruszając praw i zadań państwa oraz jego organów samorządnych, ma spełniać następujące zadania: 1. Utrzymywanie życia religijnego; 2. Wychowanie młodzieży; 3. Opiekowanie się chorymi i działalność społeczną; 4. Zarządzanie majątkiem gminnym; 5. Nadzór nad wszelkimi urządzeniami i zakładami w obrębie gminy, a zwłaszcza synagogami i domami modlitwy, stowarzyszeniami wyznaniowymi (§ 44 i następ.) i zarządzanie fundacjami żydowskimi i stowarzyszeniami dobroczynnymi.

Gmina żydowska winna zwłaszcza otwierać synagogi oraz utrzymywać kąpiele rytualne i cmentarze, o ile potrzeby te skądinąd nie są dostatecznie zaspakajane. Ma również troszczyć się o dostawę mięsa koszernego.

Następnie ma również troszczyć się o kształcenie młodzieży żydowskiej przez zakładanie dostatecznej ilości szkół, o ile potrzeba ta skądinąd nie jest należycie załatwiana.

Szkoły religijne (chedery) uważane są również za szkoły, o ile udzielają wiadomości elementarnych w dostatecznej mierze.

Zarząd gminy żydowskiej i jego wybór

§ 4

Zarząd gminy składa się z rabina oraz czterech członków obieralnych.

§ 5

Zarząd obierany jest przez tajne i bezpośrednie głosowanie zwyczajną większością głosów na przeciąg lat 4-ch. Przy równości głosów rozstrzyga losowanie.

Czynne prawo wyborcze zależne jest od następujących warunków: 1. wyznanie żydowskie, 2. skończone 25 lat, 3 płeć męska, 4. zamieszkanie w obrębie gminy żydowskiej bez przerwy przynajmniej 2 lata, 5. umiejętność czytania i pisania, 6. opłacanie składki na rzecz gminy żydowskiej. Punkt 6 nie dotyczy osób, które ze względu na swoje stanowisko urzędowe zwolnieni są od płacenia składki.

Prawo wyborcze jest w zawieszeniu podczas postępowania konkursowego, utraty praw obywatelskich, ubezwłasnowolnienia i kary więziennej.

§ 6

Bierne prawo wyborcze jest zależne oprócz w art. 5 wymienionych warunków, jeszcze od następujących: 1. skończone lat 30, 2. nieskazitelność obywatelska.

§ 7

Każdemu członkowi gminy posiadającemu czynne prawo wyborcze wskutek naruszenia postanowień zawartych w niniejszym rozporządzeniu przysługuje prawo wniesienia zażalenia do Rady Zarządu gminy powiatowej. Zażalenie winno być wniesione w ciągu terminu wykluczającego 14 dni. Termin wykluczający rozpoczyna się z dniem urzędowego stwierdzenia rezultatu wyborów.

Wnoszącemu zażalenia na postanowienie Rady Zarządu, przysługuje prawo wniesienia powtórnego zażalenia do Najwyższej Rady Żydowskiej. Powtórne zażalenie winno być wniesione w ciągu 14 dni od dnia doręczenia decyzji Rady Zarządu.

§ 8

W każdej gminie winien być rabin, który ma być obierany przez tajne i bezpośrednie głosowanie zwyczajną większością głosów członków gminy posiadających czynne prawo wyborcze.

Zarządzanie gminą żydowską

§ 9

Zarząd obiera spośród siebie przewodniczącego, który zwołuje zebrania i kieruje obradami zarządu. W razie potrzeby zastępuje go najstarszy z członków zarządu.

§ 10

Zarząd reprezentuje gminę we wszystkich stosunkach prawnych. Dokumenty obowiązujące gminę winny być podpisane przez przewodniczącego lub jego zastępcę i dwóch członków zarządu oraz opatrzone pieczęcią gminy żydowskiej.

§ 11

Zarząd może dla spełnienia specjalnych zadań wybrać odpowiednie komisje, do których mogą być powołane osoby nienależące do zarządu.

Przewodniczący ma prawo asystowania na wszystkich posiedzeniach komisji z głosem doradczym.

§ 12

Zarząd układa budżet na każdy rok obrachunkowy i listę imienną członków gminy z oznaczeniem nałożonej na każdego składki.

Wykaz budżetu i składek winien być zatwierdzony przez N[ajwyższą] R[adę] Ż[ydowską] z zastrzeżeniem, że możliwe jest przekazanie tego Radzie Zarządu gminy powiatowej (§ 43).

§ 13

Budżet i wykaz składek mają być dostępne w ciągu 8 dni dla członków gminy, o czym winny przedtem nastąpić zawiadomienia.

Po upływie następnego tygodnia budżet i wykaz składek wraz z zażaleniami winny być przesiane Radzie Zarządu gminy powiatowej. O ile zarząd, zgodnie z § 43, nie jest mocen sam rozstrzygać, winien budżet ze swoimi uwagami i wnioskami przesłać do R[ady] N[ajwyższej]. Zażalenia wniesione po upływie drugiego tygodnia mogą być odrzucone jako spóźnione.

Wielkie gminy żydowskie

§ 14

Dla gmin żydowskich liczących przeszło 5000 mieszkańców Żydów Państwowa Władza Nadzorcza może, zgodnie z §§ 15—25, nakazać zaprowadzenie specjalnej organizacji zarządu dla wielkich gmin.

Centralna Władza Krajowa może postanowić, aby wielka gmina oddzieliła się od gminy powiatowej i bezpośrednio podlegała N[ajwyższej] R[adzie] Ż[ydowskiej].

Co do tych zarządzeń winna być uprzednio wysłuchana N[ajwyższa] R[ada] Ż[ydowska].

Przepisy o gminach stosują się odpowiednio do wielkich gmin.

§ 15

Gmina ma być zarządzana przez pełnomocników i przez Radę Zarządu.

Państwowa Władza Nadzorcza określa liczbę pełnomocników i członków.

Rada Zarządu składa się przynajmniej z 5-ciu bezpośrednich i w Wielkich gminach przynajmniej z 8-miu członków. Oprócz tego Państw[owe] Wł[adze] Nadz[orcze] powołuje do Rady Zarządu bezpośrednich Wielkich gmin jeszcze 3-ch członków, którzy w gminie posiadają bierne prawo wyborcze (§ 6).

Pełnomocnicy i Rada Zarządu

§ 16

Pełnomocnicy są obowiązani przez członków gminy żydowskiej posiadających prawo wyborcze (§ 5).

§ 17

Wybory odbywają się w 2-ch kuriach. W pierwszej kurii mają prawo wyborcze posiadający wyższe wykształcenie i tacy, którzy ukończyli 6-cio klasową szkołę średnią lub zatwierdzoną przez państwo szkołę fachową, rzemieślniczą lub rolniczą, lub tacy, którym uznane przez N[ajwyższą] R[adę] Ż[ydowską] Kolegium udzieliło tytułu rabina.

§ 18

Każda kuria wyborcza wybiera jednakową liczbę pełnomocników. Wybory odbywają się w obydwu kuriach na zasadach wyborów proporcjonalnych. Wszyscy wyborcy mają w swych kuriach jednakowe prawo głosu. Wybory są tajne.

§ 19

Pełnomocnicy obierają Radę Zarządu na zasadach wyborów proporcjonalnych.

§ 20

Pełnomocnicy i Rada Zarządu obierani są na przeciąg lat 4-ch.

§ 21

Na wybór pełnomocników przysługuje każdemu członkowi gminy posiadającemu prawo wyborcze prawo wniesienia zażalenia zgodnie z § 7, na wybór zaś członków Rady Zarządu – każdemu pełnomocnikowi.

§ 22

Rada Zarządu i pełnomocnicy obierają swych przewodniczących i zastępcę przewodniczącego zwyczajną większością głosów. Wybór podlega zatwierdzeniu przez Państwową Władzę Nadzorczą. O ile wybrany po raz trzeci nie będzie zatwierdzony, Państwowa Władza Nadzorcza mianuje przewodniczących.

§ 23

Zebranie pełnomocników rozstrzyga następujące sprawy: 1. zatwierdzanie budżetu; 2. wyznaczanie składek i wydawanie rozporządzeń o pobieraniu składek, opłat i innych podatków; 3. zaciąganie pożyczek; 4. wydatkowanie ponad budżet, gdy suma ta w danym roku przewyższa 3000 mk.; 5. zakładanie i urządzanie lub zasadnicza reforma zakładów gminnych; 6. wydawanie ogólne obowiązujących przepisów i statutów w sprawach gminnych; 7. zmiany w stanie majątku nieruchomego gminy; 8. wybór rabina gminnego; 9. Szczególne sprawy, których opracowanie Państwowa Władza Nadzorcza lub Rada Zarządu Przekazała pełnomocnikom. Uchwała pełnomocników w sprawach tych następuje na mocy projektów Rady Zarządu. Pełnomocnicy mają prawo założenia protestu na działalność Rady Zarządu. O ile nie dochodzi do jednomyślności pomiędzy Radą Zarządu i pełnomocnikami, rozstrzyga N[ajwyższa] R[ada] [Żydowska] Rada Zarządu bierze udział na posiedzeniu pełnomocników z głosem doradczym.

§ 24

Całkowite zarządzanie gminą należy do Rady Zarządu, o ile w poprzednich paragrafach czynności zarządzania nie są przekazane pełnomocnikom.

Okręgi rabiniczne

§ 25

N[ajwyższa] R[ada] Ż[ydowska] ma prawo z zezwolenia Państwowej Władzy Nadzorczej podzielić Wielkie Gminy na kilka okręgów rabinicznych.

Każdy okręg rabiniczny musi mieć rabina, którego obierają pełnomocnicy zwyczajną większością głosów.

Przeniesienie rabina do innego okręgu rabinicznego przeciw jego woli może nastąpić jedynie z zezwolenia N[ajwyższa] R[ada] Ż[ydowska]

Żydowska Gmina Powiatowa

§ 26

Gminy położone w obrębie jednego powiatu tworzą Gminę Powiatową, z zastrzeżeniem przepisów w § 14 ustęp 2 zawartych.

Centralny Urząd Krajowy może połączyć kilka powiatów w jedną gminę powiatową. Z zastrzeżeniem innych przepisów Centralnego Urzędu Krajowego siedzibą gminy powiatowej jest siedziba Naczelnika powiatu. O ile gmina powiatowa rozciąga się na przestrzeń kilku powiatów, siedzibę jej wyznacza Centralna Władza Krajowa.

§ 27

Gmina powiatowa urządza i utrzymuje zakłady i urządzenia, które służą wspólnie dla mieszkańców powiatu, a zwłaszcza: szpitale, domy sierot i zakłady wychowawcze. Gmina powiatowa ma nadzór nad działalnością pojedynczych gmin. Wspiera gminy finansowo słabe w obrębie powiatu; reprezentuje interesy gminy powiatowej oraz pojedynczych gmin przed Państwowym Urzędem Powiatowym.

Zarządzanie żydowską gminą powiatową

§ 28

Gminą powiatową zarządza Rada Zarządu. Składa się ona z jedenastu członków Żydowskiego Tow[arzystwa] Relig[ijnego], z których trzej mają być rabinami.

§ 29

Trzech członków Rady Zarządu mianuje Państwowa Władza Nadzorcza. Pięciu świeckich członków i trzech duchownych obierają wyborcy gmin powiatu.

Wyborcami w gminach są członkowie zarządu gmin i Rady Zarządów, niepodległych bezpośrednio Najwyższej Radzie Wielkich Gmin. O ile Rada Zarządu Wielkiej Gminy składa się z więcej niż pięciu członków, wybierają obrani reprezentanci z 1-ej i 2-ej kurii oddzielnie po dwóch wyborców spośród członków Rady Zarządu zwyczajną większością głosów. Prezes Rady Zarządu, a w razie przeszkody jego zastępca, wstępuje dodatkowo jako piąty.

Wybory do Rady Zarządu Gminy Powiatowej odbywają się na zasadach proporcjonalności. Są one tajne.

Na każde 5000 mieszkańców Żydów ich gminy wyborcom przysługuje jeden głos wyborczy. Przy obliczaniu głosów wyborczych liczba mieszkańców żydowskich winna być zaokrąglona wzwyż od 5000 do 5000.

Na członków Rady Zarządu mogą być powołane lub obrane tylko osoby posiadające w swojej gminie bierne prawo wyborcze (§ 6).

Wyborca może powierzyć swoje prawo głosu drugiemu wyborcy na mocy piśmiennego upoważnienia.

Wybór i zatwierdzenie członków Rady Zarządu następuje na okres lat 4-ch.

§ 30

Rada Zarządu obiera swego przewodniczącego i jego zastępcę zwyczajną większością głosów. Obydwaj podlegają zatwierdzeniu przez Państw[ową] Władzę Nadzorczą. O ile po raz trzeci nie zostaną zatwierdzeni, przewodniczącego i jego zastępcę mianuje Władza Nadzorcza.

§ 31

W sprawach zastępstwa gminy powiatowej przez Radę Zarządu oraz tworzenia komisji znajdują odpowiednie zastosowanie §§ 10 i 11.

§ 32

Na wybór członków Rady Zarządu wskutek naruszenia zawartych w niniejszym rozporządzeniu przepisów przysługuje każdemu wyborcy prawo wniesienia zażalenia do N[ajwyższej] R[ady] Ż[ydowskiej] w ciągu 14-dniowego terminu wykluczającego, rozpoczynającego się z dniem publicznego stwierdzenia rezultatu wyborów.

§ 33

Rada Zarządu układa budżet na każdy rok obrachunkowy i określa, jakie podatki winny ponosić pojedyncze gminy. Zatwierdzenie podatków i budżetu zależy od zezwolenia N[ajwyższej] R[ady].

§ 34

Rada Zarządu obiera spośród siebie Komisję Pracy dla spraw bieżących, Rada Zarządu może przekazać Komisji Pracy pojedyncze zakresy pracy dla samodzielnej działalności.

Prezes Rady Zarządu jest jednocześnie przewodniczącym Komisji Pracy.

Najwyższa Rada Żydowska

§ 35

N[ajwyższa] R[ada] Ż[ydowska] wykonuje przysługujące Towarzystwu Religijnemu jako całości prawa korporacyjne i reprezentuje jego interesy przed Centraln[ym] Urzędem Krajowym. Ma nadzór i kieruje Towarzystwem Religijnym jak również całą jego działalnością, nie krępując wolności przekonań pojedynczych osób, gmin oraz Związków Wyznaniowych. Może otwierać i urządzać zakłady wspólne dla Żydów Gen[erał]-Gub[ubernatorstwa] lub większego jego obszaru. Następnie ma prawo wspierania gmin finansowo słabych.

§ 36

N[ajwyższa] R[ada] Ż[ydowska] składa się z 14-tu świeckich członków Żydów Towarzystwa Religijnego i z 7-iu rabinów.

Siedzibą N[ajwyższej] R[ady] jest miasto Warszawa.

§ 37

Czterech świeckich i dwóch duchownych członków N[ajwyższej] R[ady] powołuje Centralna Wł[adza] Krajowa.

Dziesięciu świeckich i pięciu duchownych członków R[ady] N[ajwyższej] obierają wyborcy gminy powiatowej i wielkich gmin, bezpośrednio podległych R[ady] N[ajwyższej].

Wyborcami są obrani członkowie gmin powiatowych i Rad Zarządów bezpośrednich wielkich gmin.

O ile Rada Zarządu bezpośredniej wielkiej gminy ma wybranych więcej niż ośmiu członków, obierają wybrani pełnomocnicy z 1-ej i 2-ej kurii oddzielnie po 4-ch wyborców z członków Rady Zarządu zwyczajną większością głosów.

Wybory R[ady] N[ajwyższej] odbywają się na zasadach proporcjonalności. Są one tajne.

Wyborcy mają na każde 50000 mieszkańców Żydów ich powiatu lub ich wielkiej gminy jeden głos wyborczy. Przy obliczaniu głosów liczba mieszkańców Żydów winna być zaokrąglona w górę od 50000 do 50000.

Na członków R[ady] N[ajwyższej] mogą być obierane i jako takie mianowane osoby posiadające w swojej gminie bierne prawo wyborcze (§ 6). Wyborca może powierzyć głos swój innemu wyborcy na mocy piśmiennego upoważnienia.

Wybór i powołanie członków R[ady] N[ajwyższej] następuje na okres lat 8-iu.

§ 38

R[ada] N[ajwyższa] obiera swego przewodniczącego i zastępcę przewodniczącego zwyczajną większością głosów. Obydwaj podlegają zatwierdzeniu przez Centr[alną] Władzę Krajową. O ile po raz 3-ci nie zostaną zatwierdzeni, przewodniczącego i jego zastępcę mianuje Centr[alna] Wł[adza] Krajowa.

§ 39

Co do zastępstwa R[ady] N[ajwyższej] i tworzenia komisji znajdują odpowiednie zastosowanie §§ 10 i 11.

§ 40

Wskutek naruszenia zawartych w niniejszym rozporządzeniu przepisów na wybór członków R[ady] N[ajwyższej]. każdemu wyborcy przysługuje prawo wniesienia zażalenia do Centralnej Wł[adzy] Kraj[owej] w ciągu 14-dniowego terminu wykluczającego. Termin ton rozpoczyna się z chwilą publicznego stwierdzenia rezultatu wyborów.

§ 41

R[ada] N[ajwyższa] ma wyznaczyć budżet na każdy rok obrachunkowy i określa, jakie mają być wnoszone przez oddzielne gminy lub gminy powiatowe składki.

§ 42

R[ada] N[ajwyższa] obiera spośród siebie komisję pracy dla spraw bieżących. R[ada] N[ajwyższa] może przekazać komisji pracy, pojedyncze zakresy pracy dla samodzielnej działalności. (Samodzielne tereny pracy.)

Prezes R[ady] N[ajwyższej] jest jednocześnie przewodniczącym komisji pracy.

§ 43

R[ada] N[ajwyższa] może przekazać Radom zarządów gmin powiatowych spełnianie pojedynczych ich zadań z prawem odwołania.

O żydowskich związkach wyznaniowych

§ 44

W obrębie każdej gminy mogą się tworzyć Związki Wyznaniowe w celu urządzenia i utrzymywania synagog i innych urządzeń religijnych. Utworzenie Związku Wyznaniowego podlega zezwoleniu Państw[owych] Wł[adz] Nadz[orczych].

Związek Wyznaniowy umieszczony być winien w rejestrze R[ady] N[ajwyższej], przez co uzyskuje prawa korporacyjne.

§ 45

Centr[alna] Wł[adza] Kraj[owa] po wysłuchaniu R[ady] N[ajwyższej] może zażądać, aby związki utrzymujące domy modlitwy organizowały się jako Związki Wyznaniowe według przepisów niniejszego rozporządzenia.

§ 46

Związki Wyznaniowe obierają jednego rabina i czterech członków zarządu, którzy razem stanowią zarząd związku.

Bliższe przepisy tyczące się wyborów, kadencji wyborczej członków zarządu i rabina oraz stosunku prawnego rabina do związku wyznaniowego określa statut związku wyznaniowego.

§ 47

Zarząd Zw[iązku] Wyznaniowego układa budżet na każdy rok obrachunkowy. Budżet ten powinien być przedstawiony dla sprawdzenia przed początkiem roku obrachunkowego Radzie Zarządu gminy powiatowej lub Wielkiej gminie podległej bezpośrednio Najw[yższej] Radzie.

§ 48

Centralna Wł[adza] Krajowa po wysłuchaniu N[ajwyższej] R[ady] może postanowić, aby członkowie Związków Wyzn[aniowych] zostali odpowiednio zwolnieni od płacenia składki gminnej, jeżeli urządzenia Związku Wyznaniowego zastępują brakujące albo niedostateczne urządzenia gminne, lub jeżeli wymaganie od członków Związków Wyznaniowych, żeby korzystali z urządzeń gminnych, byłoby niesłuszne, zwłaszcza sprzeciwiające się wolności przekonań.

Rabini

§ 49

Najwyższa Rada Żydowska ustanawia w statucie zasady miarodajne dla dopuszczenia do sprawowania urzędu rabina. Statut ten winien być zatwierdzony przez Centr[alną] Wł[adzę] Kraj[ową].

Niezależnie od określonych w statucie wymagań do sprawowania urzędu rabina mogą być dopuszczone osoby, mające do tego zdolność według zaświadczenia Kolegium, uznanego przez N[ajwyższą] R[adę].

Rabin powinien znać języki polski i żydowski w piśmie i słowie, o ile Centr[alna] Wł[adza] Kr[ajowa] nie dopuszcza wyjątków.

§ 50

R[ada] N[ajwyższa] sporządza spis kandydatów, którzy mogą być dopuszczeni do sprawowania urzędu rabina.

§ 51

Rabin powinien przez wzorowe prowadzenie się przy pełnieniu swych czynności i poza nimi, okazać się godnym powagi, jakiej wymaga jego zawód.

Zakazuje się rabinowi prowadzić interesy handlowe lub brać w nich udział.

§ 52

Działalność rabina może być spełniana jedynie przez rabinów gmin i związków wyznaniowych.

Na wyjątki może zezwolić N[ajwyższa] R[ada].

§ 53

N[ajwyższa] R[ada] wydaje dla rabinów przepisy służbowe i regulamin dyscyplinarny, jako też przepisy o ich pensji, emeryturze i zabezpieczeniu pozostałych po nich wdów i sierot.

Obydwa rozporządzenia podlegają zezwoleniu przez Centr[alną] Wł[adzę] Kr[ajową].

§ 54

Kaznodzieje z wykształceniem rabinicznym uznanym przez N[ajwyższą] R[adę] w myśl niniejszego rozporządzenia uważani być mają za rabinów.

Rabini gminni

§ 55

Oprócz rabina gminnego, którego musi utrzymywać każda gmina i każda wielka gmina i który z urzędu należy do zarządu gminy lub do Rady Zarządu wielkiej gminy, może każda gmina utrzymywać jeszcze rabinów.

Wybór ich odbywa się tak samo, jak wybór rabinów Gminnych.

Oni nie należą z urzędu do organów zarządu ich gminy. Wybór ich do tych organów jest jednakże dopuszczalny.

§ 56

Wybór rabina podlega zatwierdzeniu przez N[ajwyższą] R[adę] Ż[ydowską]. Zatwierdzenie nie może być odmówione ze względu na zapatrywania religijne lub polityczne rabina.

§ 57

Posada rabina przy gminie jest dożywotnią. Zwolnienie z urzędu może nastąpić jedynie na wniosek R[ady] N[ajwyższej] zgodnie z przepisami Regulaminu Dyscypl[inarnego] (§ 53) przez Centr[alną] Wł[adzę] Kraj[ową]: 1. gdy rabin jest niezdolny do pełnienia swoich obowiązków służbowych, nie naruszając tym jego praw do emerytury i 2. o ile rabin popełnia czyn sprzeciwiający się godności i obowiązkom jego stanu.

§ 58

Rabin gminny, z zastrzeżeniem podziału wielkiej gminy na okręgi rabiniczne, ma nadzór nad urządzeniami religijnymi, urzędnikami wyznaniowymi, nauczycielami religii i rzezakami w obrębie gminy. Ma on wyłączne prawo udzielania ślubów i rozwodów w obrębie swojej gminy z zastrzeżeniem praw rabinów Związków Wyznaniowych (§ 59). Ma on obowiązek co sobotę i w święta wygłaszać kazania.

Rytualne zarzynanie może być wykonywane jedynie przez osoby piśmiennie do tego przez rabina gminnego upoważnione.

O ile gmina obok rabina gminnego utrzymuje jeszcze innych rabinów, rola działalności pojedynczych rabinów, zwłaszcza o prawie nadzoru, zostaje uregulowaną przez przepisy służbowe. Przepisy służbowe podlegają zatwierdzeniu przez N[ajwyższą] R[adę].

Rabini Związków Wyznaniowych

§ 59

Nadzór nad urządzeniami religijnymi i nad urzędnikami wyznaniowymi Związku Wyznaniowego pełni rabin Związku Wyzn[aniowego] (§ 46).

To samo tyczy się nadzoru nad szkołami religijnymi urządzonymi przez Związek Wyzn[aniowego] z zastrzeżeniem praw Państw[owej] Wł[adzy] Nadz[orczej], jak również udzielania upoważnienia i dozoru nad rzezakami Związku Wyznaniowego.

Rabin Zw[iązku] Wyzn[aniowego] ma prawo udzielać śluby i rozwody, w których biorą udział członkowie jego związku lub ich dzieci.

Nie narusza się niniejszym przepisów stanu cywilnego.

Gospodarka finansowa

§ 60

Gminy, Gminy Powiatowe i N[ajwyższa] R[ada] Ż[ydowska] mają prawo na pokrycie swych potrzeb, o ile potrzeby te nie mogą być zaspokojone dochodami z majątku, zwłaszcza z zakładów i fundacji lub przez specjalne zapisy, pobierać od członków Ż[ydowskiego] T[owarzystwa] R[eligijnego] opłaty i podatki, zwłaszcza podatki: dochodowy i od majątków.

Wprowadzenie i zmiana opłat i podatków zależy od zezwolenia Centr[alnej] Wł[adzy] Kr[ajowej].

Z zezwolenia N[ajwyższej] R[ady] gminy, Wielkiej gminy oraz gminy powiatowe, mogą wyznaczyć specjalną składkę dla pokrycia niezbędnych wydatków, nieprzewidzianych w budżecie.

To samo prawo przysługuje N[ajwyższej] R[ady] z zezwolenia Centr[alnej] Wł[adzy] Krajowej.

Dotychczasowe przepisy o maksymalnej wysokości składki i o zwolnieniu od opłat członków zarządów gmin zostają zniesione.

Centr[alna] Wł[adza] Kr[ajowa] układa regulamin składek, podatków i opłat, przepisy o sposobie ich pobierania i zarządzenia nimi oraz przepisy o egzekucji na zwlekających z opłatą podatków.

§ 61

Związki Wyznaniowe pobierają składki od swoich członków na mocy obopólnego porozumienia się. Zobowiązanie do płacenia tych podatków reguluje się przepisami prawa cywilnego.

O Państwowej Władzy Nadzorczej

§ 62

Władzą nadzorczą dla gmin i Wielkich gmin jest naczelnik powiatu.

Władzą nadzorczą dla gmin powiatowych rozciągających się na jeden tylko powiat jest naczelnik powiatu.

Władza nadzorcza dla gmin powiatowych, które rozciągają się na kilka powiatów, zostaje ustanowiona przez Centr[alną] Wł[adzę] Kraj[ową].

Władzą Nadzorczą dla Żydowskiego Towarzystwa Religijnego jako korporacji ogólnej jest Centralna Władza Krajowa.

Funkcje Centr[alnej] Wł[adzy] Kraj[owej] na mocy niniejszego rozporządzenia wypełnia Szef Zarządu Cywilnego przy G[enerał]-G[ubernatorstwie] W[arszawskim].

Władza Nadzorcza ma prawo delegować Komisarza na wszystkie posiedzenia zarządów gmin, zebrań pełnomocników, rad zarządów Wielkich gmin i powiatowych oraz na posiedzenia N[ajwyższej] R[ady].

§ 63

Bliższe przepisy tyczące się dokonania wyborów na mocy niniejszego rozporządzenia wydaje C[entralna] Wł[adza] Kr[ajowa].

Rozporządzenie wykonawcze reguluje również sprawę zastępstwa członków zarządu, którzy ustępują podczas kadencji wyborczej.

Prawo zażaleń

§ 64

Właściwymi dla rozstrzygania zażaleń na dyspozycje, zarządzenia i działalność organów zarządu powstałych na mocy niniejszego rozporządzenia są, nie wykluczając prawa dalszych zażaleń, organy zarządu zgodnie z niniejszym rozporządzeniem kolejno wyższe.

Każde zażalenie winno być podane piśmiennie i umotywowane. Wniesienie zażalenia nie ma skutków wstrzymujących.

Instancja apelacyjna może przez tymczasowe rozporządzenie odroczyć wykonanie zaskarżonej decyzji.

Rozstrzyganie zażaleń powinno być piśmienne.

Postanowienia karne

§ 65

O ile według prawa wojennego lub ogólnego kodeksu karnego nie należy zastosować cięższej kary, karą pieniężną do 100000 mk. lub więzieniem do 6 miesięcy, karany będzie:

1. kto bez powodu odmawia przyjęcia urzędu lub mandatu przewidzianych w niniejszym rozporządzeniu na mocy mianowania albo wyboru, albo kto odmawia spełniania obowiązków związanych z urzędem z mianowania albo z wyboru. Przy ciągłym odmawianiu kara może być powtarzana, dopóki nie będzie zadość uczynione żądaniu Państwowej Wł[adzy] Nadz[orczej].

2. kto agitując słowem, w piśmie lub druku nawołuje i podnieca innych do oporu przeciwko wykonaniu niniejszego rozporządzenia;

3. kto wbrew przepisom § § 52 i 58 wykonywa czynności rabina lub udziela ślubów i rozwodów, nie będąc do tego powołanym.

Zarządzenie tych kar następuje na mocy piśmiennego rozporządzenia Państw[owej] Wł[adzy] Nadz[orczej].

Przepisy przejściowe

§ 66

Do chwili wydania dalszych przepisów przez Wł[adzę] Nadz[orczą] dotychczasowe gminy i ich zarządy funkcjonują nadal.

§ 67

Do chwili wyboru Rady Zarządu gmin powiatowych oraz N[ajwyższej] R[ady] Ż[ydowskiej] czynności ich sprawuje Państw[owa] Wł[adza] Nadz[orcza].

§ 68

N[ajwyższa] R[ada] rozstrzyga, w jakim stopniu udzielone przed wydaniem niniejszego rozporządzenia świadectwa o uzdolnieniu do pełnienia czynności rabina i udzielenia tytułu rabina uzasadniają przepisy §§ 17 i 49.

§ 49. ust. 3 nie dotyczy osób, które przed wydaniem niniejszego rozporządzenia sprawowały czynności rabinów.

§ 69

Do chwili wprowadzenia regulaminu podatkowego ustrój podatkowy gmin żydowskich reguluje się według dotychczasowych przepisów, rozporządzeń i zwyczajów z zastrzeżeniem zmian tych przepisów przez Państw[ową] Wł[adzę] Nadz[orczą].

Już przed wydaniem regulaminu podatkowego gminy powiatowe i N[ajwyższa] R[ada] mogą pobierać podatki i opłaty z zezwolenia Państw[owej] Wł[adzy] Nadz[orczej].

Gminy, gminy powiatowe i N[ajwyższa] R[ada] podczas trwania wojny, niezależnie ogólnych składek mogą pobierać z zezwolenia Państw[owej] Wł[adzy] Nadz[orczej] specjalne składki od osób posiadających majątek wartości 200 000 mk. lub dochody, przewyższające 15000 mk.

Przepis wykonawczy

§ 70

Wykonanie niniejszego rozporządzenia powierzone jest szefowi Zarządu Cywilnego przy Gen[erał]-Gub[ernatorstwie], który w tym celu wydaje niezbędne przepisy wykonawcze.

Warszawa, dnia 1 października 1916 r[oku]

Jenerał Gubernator

von Beseler

---

[1] Hans Hartwig von Beseler (1850-1921) – niemiecki wojskowy, generał-gubernator warszawski, naczelny dowódca Polskiej Siły Zbrojnej.

[2] Cheder (hebr. pokój, izba) – elementarna szkoła żydowska o charakterze religijnym. Najczęściej mieściła się w domu nauczyciela (mełameda). Uczniowie rozpoczynali naukę w chederze zazwyczaj w wieku 3–5 lat, a kończyli około 13. roku życia. Od XIX wieku w niektórych placówkach nauczano również, w ograniczonym zakresie, przedmiotów świeckich, np. języka polskiego. Z biegiem lat ten sposób kształcenia poddawany był coraz większej krytyce – także w środowisku żydowskich reformatorów – i w dwudziestoleciu międzywojennym nacisk na edukację ogólną stawał się coraz większy; szerzej na ten temat zob. Joanna Cukras-Stelągowska, Cheder i mełamed we wspomnieniach młodzieży żydowskiej okresu międzywojennego, „Pedagogia Christiana” 2017, nr 2(40), s. 187–209; eadem, Od chederu do jesziwy w polskiej diasporze – dwustopniowy system żydowskiego szkolnictwa religijnego i jego współczesne transformacje, „Pedagogia Christiana” 2009, nr 1(23), s. 121–135.

[3] Cesarsko-Niemieckie Generalne Gubernatorstwo Warszawskie (niem. Kaiserlich-deutsche Generalgouvernement Warschau) – niemiecka jednostka administracyjna okupowanych ziem Królestwa Polskiego, utworzona 24.08.1915 r. Generalnym gubernatorem warszawskim był gen. Hans von Beseler.