Źródło
Dziennik Ustaw 1935 nr 30 poz. 227.
Kontekst historyczny
Na mocy Ustawy Konstytucyjnej z kwietnia 1935 roku w II Rzeczypospolitej wprowadzono system prezydencki o charakterze autorytarnym, który we współczesnej doktrynie prawa konstytucyjnego jest określany jako neoprezydencki, hiperprezydencki lub superprezydencki. Sama konstytucja została uchwalona z naruszeniem porządku konstytucyjnego wprowadzonego poprzednim aktem podstawowym. Takie podejście do litery prawa dobrze jednak oddaje stosunek obozu pomajowego do demokracji parlamentarnej i litery prawa.
Konstytucja kwietniowa, podobnie jak uchwalona kilkanaście lat wcześniej marcowa, zapewniała szeroko definiowanym mniejszościom równość wobec prawa. Warto zwrócić przede wszystkim uwagę na jej 1. artykuł: „Państwo polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli”. Zapisana w ustawie zasadniczej równość wobec prawa wszystkich obywateli II Rzeczypospolitej bez względu na wyznanie, narodowość czy język wybrzmiewa jeszcze mocniej w 7. artykule:
„(1) Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne.
(2) Ani pochodzenie, ani wyznanie, ani płeć, ani narodowość nie mogą być powodem ograniczenia tych uprawnień.”
Jest to nieostry rodzaj rozróżnienia obywateli, co prawda nie ze względu na ich pochodzenie czy wyznawaną religię, ale w zależności od ich zasług wobec państwa. Ten brak definicji nie był jednak błędem ustawodawcy, a świadomą decyzją zapowiadającą niejako sposób prowadzenia polityki Jak jednak zauważa Jerzy Tomaszewski, „Jakkolwiek ustęp drugi wykluczał dyskryminację narodowościową, to przecież myśl zawarta w ustępie pierwszym – choć nie znalazł rozwinięcia w samej konstytucji, ani też nie był stosowany w praktyce – ułatwiała późniejsze projekty ograniczeń praw obywatelskich Żydów. Przesłanką dla nich stały się argumenty tzw. narodowców, uzasadniających szkodliwą jakoby rolę Żydów w Polsce oraz stanowisko Obozu Zjednoczenia Narodowego”[1]. Mimo formalnej równości wobec prawa wszystkich obywateli, zagwarantowanej w Konstytucji, druga połowa lat 30. to czas, kiedy nastąpiła radykalizacja polityki wobec Żydów, a rząd wkroczył na drogę różnych (formalnych bądź nie) ograniczeń wobec mniejszości narodowych. W wielu instytucjach i organizacjach zawodowych wprowadzono paragraf aryjski, na uczelniach wyższych zaczęło obowiązywać tzw. getto ławkowe, a przez kraj przetoczyła się fala pogromów, nie mówiąc już o zapisach dotyczących pozbawienia Żydów obywatelstwa czy ingerujących w przepisy odnoszące do swobody wykonywania praktyk religijnych.
Pomimo ekskluzywnego charakteru zapisów konstytucji siły zbrojne pozostały (przynajmniej deklaratywnie) miejscem egalitarnym, bo do obowiązku służby wojskowej powołani zostali wszyscy obywatele RP, bez różnicy wyznania i narodowości.
Warto wspomnieć jeszcze, że porównaniu z Konstytucją marcową z 1921 roku w ustawie zasadniczej zrezygnowano z preambuły odnoszącej się do „Boga Wszechmogącego” i „Opatrzności”, a wyznanie rzymsko-katolicka nie było już dłużej uznawane jako primus inter pares. Widać więc wyraźny rozdział kościoła od państwa.
Dokument (wybrane artykuły)
Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 23 kwietnia 1935 roku
I
Rzeczpospolita Polska
Art. 1.
(1) Państwo Polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli.
(2) Wskrzeszone walką i ofiarą najlepszych swoich synów ma być przekazywane w spadku dziejowym z pokolenia w pokolenie.
(3) Każde pokolenie obowiązane jest wysiłkiem własnym wzmóc siłę i powagę Państwa.
(4) Za spełnienie tego obowiązku odpowiada przed potomnością swoim honorem i swoim imieniem.
Art. 4.
(1) W ramach Państwa i w oparciu o nie kształtuje się życie społeczeństwa.
(2) Państwo zapewnia mu swobodny rozwój, a gdy tego dobro powszechne wymaga, nadaje mu kierunek lub normuje jego warunki.
(3) Państwo powoła samorząd terytorialny i gospodarczy do udziału w wykonywaniu zadań życia zbiorowego.
Art. 5.
(1) Twórczość jednostki jest dźwignią życia zbiorowego.
(2) Państwo zapewnia obywatelom możność rozwoju ich wartości osobistych oraz wolność sumienia, słowa i zrzeszeń.
(3) Granicą tych wolności jest dobro powszechne.
Art. 6.
Obywatele winni są Państwu wierność oraz rzetelne spełnianie nakładanych przez nie obowiązków.
Art. 7.
(1) Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne.
(2) Ani pochodzenie, ani wyznanie, ani płeć, ani narodowość nie mogą być powodem ograniczenia tych uprawnień.
Art. 9.
Państwo dąży do zespolenia wszystkich obywateli w harmonijnym współdziałaniu na rzecz dobra powszechnego.
VIII
Siły Zbrojne
Art. 61.
(1) Siły Zbrojne stoją na straży bezpieczeństwa i praw zwierzchniczych Rzeczypospolitej. (2) Wszyscy obywatele są obowiązani do służby wojskowej i świadczeń na rzecz obrony Państwa.
[1] Jerzy Tomaszewski, Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1990, s. 31.