Źródło
Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 16 sierpnia 1938
Dziennik Ustaw 1938 nr 63 poz. 480
Kontekst historyczny
W latach 30. wiele ugrupowań demokratycznych bojkotowało wybory parlamentarne. Stworzyło to sytuację, w której działalność samorządowa nabrała dla nich dodatkowego znaczenia, a reprezentacje w radach miejskich pokazywały zbliżony podział sympatii politycznych w społeczeństwie. Z czasem jednak władze nadzorcze coraz silniej ingerowały także w tę sferę życia politycznego. Ustawa samorządowa z 1938 roku znacząco zmieniała bierne prawo wyborcze w Polsce, wprowadzając cenzus znajomości języka polskiego w mowie i piśmie. Przepis ten nie był bezpośrednio wymierzony w Żydów, nie ograniczał ich praw wyborczych jako grupy narodowościowej, religijnej czy językowej. Jednak w kraju o tak dużej populacji mniejszościowej (nie tylko żydowskiej) była to znacząca zmiana dla wielu obywateli. Dotykała ona Żydów ze względu na to, że stanowili oni społeczność silnie zurbanizowaną, ze znacznym odsetkiem członków, którzy nigdy nie odebrali formalnej edukacji w języku polskim. Umiejętność komunikacji słownej nie była jednoznaczna z umiejętnością pisania. Testy, które zgodnie z nowymi przepisami przeprowadzały komisje wyborcze, niejednokrotnie wykluczały Żydów z grona biernych wyborców w danym okręgu. Przepisy nie przewidywały stanu przejściowego, wprowadzając nagłą zmianę w regułach wybierania przedstawicieli do samorządów. Można założyć, że bardziej dotykały społeczność biedniejszą, gorzej wykształconą i silniej zradykalizowaną. Z badań Adama Puławskiego dotyczących przedwojennego Chełma, widać wyraźnie, jak przepisy nowej ustawy wykorzystywano, aby usuwać z list potencjalnych kandydatów na radnych Żydów[1].
Dokument (wybrane artykuły)
Przepisy ogólne
Art. 1
Wybory radnych miejskich są oparte na zasadzie głosowania powszechnego, równego, tajnego i bezpośredniego na nazwiska kandydatów uprzednio należycie zgłoszonych.
Prawo wybierania
Art. 4
(1) Prawo wybierania do rady miejskiej służy każdemu obywatelowi polskiemu bez różnicy płci, który ma prawo wybierania do Sejmu i przynajmniej od roku, licząc wstecz od przedednia zarządzenia wyborów na obszarze miasta. […]
Prawo wybieralności
Art. 5
Prawo wybieralności służy każdemu obywatelowi mającemu prawo wybierania, który przed dniem zarządzenia wyborów ukończył lat 30 i włada językiem polskim w słowie i piśmie.
Zarządzenie wyborów
Art. 8
Wybory zarządza w miastach niewydzielonych z powiatowego związku samorządowego starosta powiatowy, w miastach wydzielonych wojewoda, w m.st. Warszawie – Minister Spraw Wewnętrznych, ustalając dzień zarządzenia wyborów i dzień głosowania.
Art. 9
(1) Nadzór nad czynnościami wyborczymi sprawuje władza zarządzająca wybory.
(2) Nadzór uprawnia do żądania wyjaśnień, uchylania sprzecznych z prawem uchwał komisji wyborczych lub postanowień przewodniczących oraz do usuwania lub żądania usunięcia dostrzeżonych uchybień.
Komisje wyborcze
Art. 10
(1) Do przeprowadzenia wyborów w miastach podzielonych na okręgi wyborcze i obwody głosowania powołuje się: główną, okręgowe i obwodowe komisje wyborcze. […]
Art. 11
(1) Przewodniczącym lub członkiem komisji wyborczej może być tylko wyborca władający językiem polskim w słowie i piśmie. […]
Ustalenie zgłoszeń kandydatów i list kandydatów
Art. 28
(1) Główna komisja wyborcza bada, czy zgłoszenia kandydatów lub listy kandydatów odpowiadają obowiązującym przepisom. […]
(3) W przypadku uzasadnionej wątpliwości przewodniczący głównej komisji wyborczej celem stwierdzenia, czy kandydat włada językiem polskim w słowie i piśmie, może go wezwać bezpośrednio lub za pośrednictwem pełnomocnika, wyznaczając mu odpowiedni termin, nie krótszy niż 3 dni. Główna komisja wyborcza może skreślić kandydata, który nie zjawi się na wezwanie w tym terminie.
(4) Wystarczającym dowodem władania językiem polskim w słowie i piśmie jest stwierdzenie uczęszczania co najmniej przez 3 lata do szkoły powszechnej bądź innej równorzędnej lub wyższej, jeżeli język polski był wykładowy albo nauka tego języka była obowiązkowa. W braku takiego dowodu sprawdzianem jest napisanie w obecności przewodniczącego głównej komisji wyborczej paru zdań po polsku, przy czym ani charakter pisma, ani błędy gramatyczne i ortograficzne nie mogą wpływać na ocenę władanie językiem.
[1] Adam Puławski, Stosunki polsko-żydowskie w Chełmie w przededniu II wojny światowej, „Rocznik Chełmski” 2016, t. 20, s. 118-120.