Strona główna › Rezultaty

Rezultaty

Wszystkie

Baza jest sukcesywnie uzupełniana

  • Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 października 1938 r. w sprawie przeprowadzenia za granicą jednorazowej kontroli paszportów zagranicznych polskich

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 października 1938 roku wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych w sprawie przeprowadzenia za granicą jednorazowej kontroli paszportów zagranicznych polskich

Źródło

Dziennik Ustaw 1938 nr 80 poz. 543.

Kontekst historyczny

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 6 października 1938 roku nakazywało każdemu obywatelowi II RP przebywającemu poza granicami kraju przedłożenie paszportu we właściwym konsulacie i otrzymanie uzyskanie adnotacji kontrolnej, która potwierdzałaby jego ważność. Dokumenty bez takiej adnotacji nie pozwalały na przekroczenie granicy od 30 października 1938 roku, a ich posiadacze traciliby polskie obywatelstwo. Podstawę do wydania rozporządzenia stanowiła uchwalona kilka miesięcy wcześniej Ustawa o pozbawieniu obywatelstwa z 31 marca 1938 roku, a szczególnie art. 1 dotyczący możliwości pozbawienia obywatelstwa w kilku przypadkach – działania na szkodę państwa, przebywania za granicą powyżej 5 lat i utracenia „łączności z państwowością polską” lub niestawienia się „w oznaczonym terminie na wezwanie urzędu zagranicznego Rzeczypospolitej Polskiej”[1].

Należy podkreślić bardzo krótki termin, który został wyznaczony na przeprowadzenie kontroli i dokonanie wpisu w paszporcie. Dodatkowo rozporządzenie ukazało się w „Dzienniku Ustaw” prawie dwa tygodnie później, 15 października 1938 roku, co jeszcze skróciło ten czas do zaledwie dwóch tygodni, uniemożliwiając wielu osobom wypełnienie nakazu. Z pewnością niejeden polski obywatel, przebywając poza krajem, nie był świadomy istnienia takiego dokumentu i wynikającej z niego konieczności. „Jednakże pośpiech był konieczny z punktu widzenia autorów rozporządzenia, gdyż chodziło im o powstrzymanie napływu Żydów polskich z Niemiec”[2].

18 października rozporządzenie zostało przesłane do Berlina. Wywołało ono rosnące zainteresowanie, ale i zaniepokojenie władz niemieckich, które, chcąc uprzedzić ten krok, podjął decyzję o wydaleniu z III Rzeszy wszystkich Żydów posiadających polskie dokumenty, zanim ich paszporty stracą ważność (tzw. Akcja Polska, niem. Polenaktion). Brutalnie wygnano wówczas kilkanaście tysięcy osób. 28 października 1938 roku, dwa dni przed wejściem w życie polskiej ustawy, Żydzi zostali deportowani do Polski – większość z nich, około 9000, skierowano do Zbąszynia, małego miasteczka położonego w województwie wielkopolskim, przy ówczesnej granicy polsko-niemieckiej, gdzie zorganizowano obóz przejściowy. Przez dziesięć miesięcy osadzeni w obozie starali się otrzymać zgodę na wjazd na teren Polski lub możliwość emigracji do innych krajów europejskich, a także do Stanów Zjednoczonych i Palestyny. Sprawa uchodźców w Zbąszyniu stała się skandalem międzynarodowym, więc władze polskie, które do tej pory traktowały istnienie obozu jako znaczący argument podczas rokowań z Niemcami, próbowały jakoś rozwiązać zaistniały problem[3].

Dokument

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 15 października 1938 roku

Na podstawie art. 26 ustawy z dnia 14 lipca 1936 r. o paszportach (Dz.U. RP nr 56, poz. 404) zarządzam, co następuje:

§ 1.

(1) Paszporty zagraniczne wydane przez Urzędy Zagraniczne RP przed dniem wejścia w życie niniejszego rozporządzenia muszą być złożone do jednorazowej kontroli.

(2) Kontrolę, o której mowa w ust. 1, przeprowadzają terytorialnie właściwe Urzędy Zagraniczne RP.

§ 2.

(1) Przeprowadzenie kontroli paszportu Urząd Zagraniczny RP stwierdza przez umieszczenie na paszporcie adnotacji „sprawdzono w myśl rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 października 1938 r[oku] (Dz.U. RP nr 80, poz. 543)”.

(2) Umieszczenie powyższej adnotacji będzie odmówione lub wstrzymane:

1. jeżeli zachodzi podejrzenie co do autentyczności lub ważności paszportu albo

2. jeżeli zachodzą okoliczności uzasadniające pozbawienie obywatelstwa lub stwierdzenie utraty obywatelstwa posiadacza paszportu.

(3) Paszporty zagraniczne (§ 1 ust. (1)) niezaopatrzone w powyższą adnotację nie upoważniają do przekroczenia granicy Państwa Polskiego.

§ 3.

Rozporządzenie niniejsze wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.

Minister Spraw Wewnętrznych Sławoj Składkowski[4]

[1] Dz. U. RP 1938 nr 22 poz. 191.

[2] Jerzy Tomaszewski, Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1998, s. 107.

[3] Szerzej na ten temat zob. Jerzy Tomaszewski, Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1998; Do zobaczenia za rok w Jerozolimie. Deportacje polskich Żydów w 1938 r. z Niemiec do Zbąszynia, red. I. Skórzyńska, W. Olejniczak, Zbąszyń-Poznań 2012.

[4] Felicjan Sławoj Składkowski (1885–1962) – lekarz, generał Wojska Polskiego, minister spraw wewnętrznych, w latach 1936–1939 premier II RP.

  • 15/10/1938
  • II RP
  • Akty prawne
  • Ustawa z dnia 31 marca 1938 roku o pozbawianiu obywatelstwa

Źródło

Dziennik Ustaw 1938 nr 22 poz. 191.

Kontekst historyczny

Najdalej posunięty krok polityki państwowej o charakterze antyżydowskim w II Rzeczypospolitej stanowiła Ustawa o pozbawieniu obywatelstwa osób przebywających za granicą. Została ona przygotowana w Departamencie Konsularnym MSZ, a inicjatorem prac nad nią był dyrektor tej jednostki Wiktor Tomir Drymmer[1]. Ze względu na niepewną sytuację w Europie projektu ustawy nie złożono w Sejmie od razu, ale dopiero po aneksji Austrii przez Trzecią Rzeszę[2].

Zapisy, jakie się w niej znalazły, pozwalały odebrać obywatelstwo m.in. osobom, które ponad pięć lat przebywały poza krajem. Kryteria te szczegółowo omawiał artykuł 1. Władze II Rzeczypospolitej zaniepokojone pogarszaniem się sytuacji Żydów w Niemczech chciały bowiem przeciwstawić się ich masowemu powrotowi do kraju. Przewidywania te nie były całkowicie bezzasadne, gdyż w latach 1934-1936 do Polski z Niemiec powróciło około 1000 osób wszystkich narodowości. W 1937 roku ta liczba wzrosła do 11 000 i objęła głównie Żydów. Nie bez powodu obawiano się więc napływu w krótkim czasie następnych kilkudziesięciu tysięcy osób narodowości żydowskiej. Ponadto, paradoksalnie, rząd polski liczył na poprawę stosunków polsko-niemieckich, niejednokrotnie zakłócanych przez konieczność interwencji w sprawie imigrantów żydowskich, najczęściej bezskutecznych, co dodatkowo obniżało „prestiż polskiej dyplomacji”.

Na mocy uchwalonej ustawy jesienią 1938 roku polskie władze pozbawiły obywatelstwa około 17 000 polskich Żydów mieszkających w Austrii. 6 października 1938 roku ukazało się rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych dotyczące rejestracji paszportów oraz umieszczenia w nich adnotacji o ważności. Miało ono zostać wykonane do 29 października. Oznaczało to, że 30 października 1938 roku wszystkie paszporty traciły ważność. W ten sposób tracili oni również możliwość powrotu do Polski, a ich wartościowy majątek przechodził w posiadanie państwa polskiego.

Rząd niemiecki, chcąc uprzedzić ten krok podjął decyzję o wydaleniu z III Rzeszy wszystkich Żydów posiadających polskie dokumenty, zanim ich paszporty stracą ważność (tzw. Akcja Polska, niem. Polenaktion). Brutalnie wygnano wówczas kilkanaście tysięcy osób. 28 października 1938 roku, dwa dni przed wejściem w życie polskiej ustawy, Żydzi zostali deportowani do Polski – większość z nich, około 9000, skierowano do Zbąszynia, małego miasteczka położonego w województwie wielkopolskim, przy ówczesnej granicy polsko-niemieckiej, gdzie zorganizowano obóz przejściowy. Przez dziesięć miesięcy osadzeni w obozie starali się otrzymać zgodę na wjazd na teren Polski lub możliwość emigracji do innych krajów europejskich, a także do Stanów Zjednoczonych i Palestyny. Sprawa uchodźców w Zbąszyniu stała się skandalem międzynarodowym, więc władze polskie, które do tej pory traktowały istnienie obozu jako znaczący argument podczas rokowań z Niemcami, próbowały jakoś rozwiązać zaistniały problem[3].

Według oficjalnej narracji, Ustawa o pozbawianiu obywatelstwa miała być wykorzystana przeciwko komunistom, ale rzeczywiste motywy Drymmer ujawnił na konferencji konsulów RP w Berlinie, która odbyła się w Berlinie w maju 1938 roku. Drymmer wyjaśnił wówczas, że celem ustawy było „podniesienie godności obywatela polskiego przez wykluczenie wszystkich tych, którzy nie są godni, a przede wszystkim pozbycie się elementu niepewnego (mniejszości, a zwłaszcza Żydów jako elementu destrukcyjnego). Taki jest cel ustawy, chociaż ma ona brzmienie ogólne, a to dlatego, żeby na piśmie nie ujawniać tendencji istotnych. […] Ostrze ustawy skierowane jest przede wszystkim przeciwko Żydom […]”[4]. Zaledwie dwa miesiące po uchwaleniu ustawy Drymmer nie ukrywał jej prawdziwego celu ani antyżydowskiego charakteru. W jego słowach wybrzmiewa też konsekwencja postanowień zapisanych w Konstytucji kwietniowej, które umożliwiły pewne ograniczenie praw obywatelskich Żydów w II Rzeczypospolitej – argument przydatności czy raczej lojalności, od których miała zależeć pozycja obywateli w państwie, wobec mniejszości narodowych stawiany jak zwykle pod znakiem zapytania.

Dokument

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 31 marca 1938 roku

Art. 1.

Obywatel polski, przebywający za granicą, może być pozbawiony obywatelstwa polskiego, jeżeli:

a) działał za granicą na szkodę Państwa Polskiego lub

b) przebywając nieprzerwanie za granicą co najmniej przez lat 5 po powstaniu Państwa Polskiego, utracił łączność z państwowością polską lub

c) przebywając za granicą, nie powrócił do Polski w oznaczonym terminie na wezwanie urzędu zagranicznego Rzeczypospolitej Polskiej.

Art. 2.

(1) Orzeczenie o pozbawieniu obywatelstwa polskiego wydaje Minister Spraw Wewnętrznych na wniosek Ministra Spraw Zagranicznych.

(2) Orzeczenie to nie wymaga uzasadnienia i jest natychmiast wykonalne.

(3) Orzeczenie to podlega zaskarżeniu do Najwyższego Trybunału Administracyjnego.

Art. 3.

(1) Utrata obywatelstwa polskiego męża rozciąga się na jego żonę, zaś ojca (nieślubnej matki) – na jego (jej) dzieci w wieku do lat 18, jeżeli osoby te przebywają za granicą i nie zostały w orzeczeniu o pozbawieniu wyłączone spod utraty obywatelstwa.

(2) Wyłączenie żony i dzieci może nastąpić, jeżeli z całokształtu stosunków życiowych wynika, że nie pozostawały one w faktycznej wspólności małżeńskiej, bądź rodzinnej z mężem, bądź ojcem (nieślubną matką) i nie zachodzą co do nich okoliczności, przewidziane w art. 1 ustawy niniejszej.

Art. 4.

Obywatelstwa polskiego można pozbawić również samoistnie żonę obywatela polskiego, jeżeli z całokształtu jej stosunków życiowych wynika zerwanie faktycznej wspólności małżeńskiej i jeżeli zachodzą co do niej okoliczności, przewidziane w art. 1 ustawy niniejszej.

Art. 5.

(1) Osoby, które zostały pozbawione obywatelstwa polskiego na podstawie art. 1 lit. a) ustawy niniejszej, nawet po uzyskaniu obcego obywatelstwa, mogą jedynie za uprzednią zgodą Ministra Spraw Wewnętrznych przebywać czasowo na obszarze Państwa Polskiego.

(2) Kto wbrew powyższemu przepisowi przebywa na obszarze Państwa Polskiego, ulega karze więzienia do lat 5 i grzywny.

Art. 6.

Wykonanie ustawy niniejszej porucza się Ministrowi Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych.

Art. 7.

Ustawa niniejsza wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.

Prezydent Rzeczypospolitej: I[gnący] Mościcki[5] Prezes Rady Ministrów i Minister Spraw Wewnętrznych: Sławoj Składkowski[6]

[1] Wiktor Tomir Drymmer (1896-1975) – legionista, dyplomata, dyrektor Departamentu Konsularnego MSZ, jeden z najbardziej zaufanych współpracowników Józefa Becka.

[2] 12 marca 1938 roku wojska III Rzeszy dokonały aneksji Austrii, zaś 13 marca przyjęto uchwałę o włączeniu tego terytorium do Wielkiej Rzeszy jako Marchii Wschodniej i proklamowano połączenie obu państw. Stanowiło to złamanie zasad traktatu wersalskiego podpisanego po I wojnie światowej w 1919 r. Działanie Adolfa Hitlera przyczyniło się do wzmocnienia, przede wszystkim gospodarczego, III Rzeszy. Większość Austriaków i Niemców pozytywnie przyjęła aneksję, a wchłonięcie kraju nie spotkało się z poważnymi protestami ze strony państw zachodnich. Uważano bowiem, że przyłączenie Austrii stanowi wewnątrzniemiecką kwestię. Jedynie nieliczni widzieli ten ruch jako kolejny krok na drodze niemieckiego rewizjonizmu.

[3] Szerzej na ten temat zob. Jerzy Tomaszewski, Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1998; Do zobaczenia za rok w Jerozolimie. Deportacje polskich Żydów w 1938 r. z Niemiec do Zbąszynia, red. I. Skórzyńska, W. Olejniczak, Zbąszyń-Poznań 2012.

[4] Jerzy Tomaszewski, Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1998,s. 88. Por. też Zjazdy i konferencje konsulów polskich w Niemczech. Protokóły i sprawozdania 1920–1939, oprac. H. Chałupczak, E. Kołodziej, Lublin 1999, s. 341.

[5] Ignacy Mościcki (1867-1946) – chemik, naukowiec, w latach 1926-1939 prezydent II RP.

[6] Felicjan Sławoj Składkowski (1885–1962) – lekarz, generał Wojska Polskiego, minister spraw wewnętrznych, w latach 1936–1939 premier II RP.

  • 31/03/1938
  • II RP
  • Akty prawne
  • Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 roku

Źródło

Dziennik Ustaw 1935 nr 30 poz. 227.

Kontekst historyczny

Na mocy Ustawy Konstytucyjnej z kwietnia 1935 roku w II Rzeczypospolitej wprowadzono system prezydencki o charakterze autorytarnym, który we współczesnej doktrynie prawa konstytucyjnego jest określany jako neoprezydencki, hiperprezydencki lub superprezydencki. Sama konstytucja została uchwalona z naruszeniem porządku konstytucyjnego wprowadzonego poprzednim aktem podstawowym. Takie podejście do litery prawa dobrze jednak oddaje stosunek obozu pomajowego do demokracji parlamentarnej i litery prawa.

Konstytucja kwietniowa, podobnie jak uchwalona kilkanaście lat wcześniej marcowa, zapewniała szeroko definiowanym mniejszościom równość wobec prawa. Warto zwrócić przede wszystkim uwagę na jej 1. artykuł: „Państwo polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli”. Zapisana w ustawie zasadniczej równość wobec prawa wszystkich obywateli II Rzeczypospolitej bez względu na wyznanie, narodowość czy język wybrzmiewa jeszcze mocniej w 7. artykule:

„(1) Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne.

(2) Ani pochodzenie, ani wyznanie, ani płeć, ani narodowość nie mogą być powodem ograniczenia tych uprawnień.”

Jest to nieostry rodzaj rozróżnienia obywateli, co prawda nie ze względu na ich pochodzenie czy wyznawaną religię, ale w zależności od ich zasług wobec państwa. Ten brak definicji nie był jednak błędem ustawodawcy, a świadomą decyzją zapowiadającą niejako sposób prowadzenia polityki Jak jednak zauważa Jerzy Tomaszewski, „Jakkolwiek ustęp drugi wykluczał dyskryminację narodowościową, to przecież myśl zawarta w ustępie pierwszym – choć nie znalazł rozwinięcia w samej konstytucji, ani też nie był stosowany w praktyce – ułatwiała późniejsze projekty ograniczeń praw obywatelskich Żydów. Przesłanką dla nich stały się argumenty tzw. narodowców, uzasadniających szkodliwą jakoby rolę Żydów w Polsce oraz stanowisko Obozu Zjednoczenia Narodowego”[1]. Mimo formalnej równości wobec prawa wszystkich obywateli, zagwarantowanej w Konstytucji, druga połowa lat 30. to czas, kiedy nastąpiła radykalizacja polityki wobec Żydów, a rząd wkroczył na drogę różnych (formalnych bądź nie) ograniczeń wobec mniejszości narodowych. W wielu instytucjach i organizacjach zawodowych wprowadzono paragraf aryjski, na uczelniach wyższych zaczęło obowiązywać tzw. getto ławkowe, a przez kraj przetoczyła się fala pogromów, nie mówiąc już o zapisach dotyczących pozbawienia Żydów obywatelstwa czy ingerujących w przepisy odnoszące do swobody wykonywania praktyk religijnych.

Pomimo ekskluzywnego charakteru zapisów konstytucji siły zbrojne pozostały (przynajmniej deklaratywnie) miejscem egalitarnym, bo do obowiązku służby wojskowej powołani zostali wszyscy obywatele RP, bez różnicy wyznania i narodowości.

Warto wspomnieć jeszcze, że porównaniu z Konstytucją marcową z 1921 roku w ustawie zasadniczej zrezygnowano z preambuły odnoszącej się do „Boga Wszechmogącego” i „Opatrzności”, a wyznanie rzymsko-katolicka nie było już dłużej uznawane jako primus inter pares. Widać więc wyraźny rozdział kościoła od państwa.

Dokument (wybrane artykuły)

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 23 kwietnia 1935 roku

I

Rzeczpospolita Polska

Art. 1.

(1) Państwo Polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli.

(2) Wskrzeszone walką i ofiarą najlepszych swoich synów ma być przekazywane w spadku dziejowym z pokolenia w pokolenie.

(3) Każde pokolenie obowiązane jest wysiłkiem własnym wzmóc siłę i powagę Państwa.

(4) Za spełnienie tego obowiązku odpowiada przed potomnością swoim honorem i swoim imieniem.

Art. 4.

(1) W ramach Państwa i w oparciu o nie kształtuje się życie społeczeństwa.

(2) Państwo zapewnia mu swobodny rozwój, a gdy tego dobro powszechne wymaga, nadaje mu kierunek lub normuje jego warunki.

(3) Państwo powoła samorząd terytorialny i gospodarczy do udziału w wykonywaniu zadań życia zbiorowego.

Art. 5.

(1) Twórczość jednostki jest dźwignią życia zbiorowego.

(2) Państwo zapewnia obywatelom możność rozwoju ich wartości osobistych oraz wolność sumienia, słowa i zrzeszeń.

(3) Granicą tych wolności jest dobro powszechne.

Art. 6.

Obywatele winni są Państwu wierność oraz rzetelne spełnianie nakładanych przez nie obowiązków.

Art. 7.

(1) Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne.

(2) Ani pochodzenie, ani wyznanie, ani płeć, ani narodowość nie mogą być powodem ograniczenia tych uprawnień.

Art. 9.

Państwo dąży do zespolenia wszystkich obywateli w harmonijnym współdziałaniu na rzecz dobra powszechnego.

VIII

Siły Zbrojne

Art. 61.

(1) Siły Zbrojne stoją na straży bezpieczeństwa i praw zwierzchniczych Rzeczypospolitej. (2) Wszyscy obywatele są obowiązani do służby wojskowej i świadczeń na rzecz obrony Państwa.

[1] Jerzy Tomaszewski, Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1990, s. 31.

  • 23/04/1935
  • II RP
  • Akty prawne
  • Dekret o zmianach w organizacji gmin wyznaniowych żydowskich na terenie byłego Królestwa Kongresowego

Źródło

Dziennik Ustaw 1919 nr 14 poz. 175

Kontekst historyczny

Dekret Naczelnika Państwa Józef Piłsudskiego z 7 lutego 1919 roku częściowo porządkował kwestie związane z organizacją gmin wyznaniowych żydowskich na terenie tworzącego się państwa polskiego. W obliczu niewypełnienia zapisów rozporządzenia z 1 listopada 1916 roku, które zakładały przeprowadzenie wyborów w gminach, a przede wszystkim wyłonienie Najwyższej Rady Żydowskiej, nowe polskie władze państwowe postanowiły zmienić obowiązujące przepisy. Zapewne było to podyktowane potencjalnym zagrożeniem dla integralności tworzącej się republiki poprzez istnienie w jej ramach centralnej organizacji żydowskiej. Miejsce tej ostatniej w nowym porządku prawnym zajęła Rada Religijna Gmin Żydowskich, będąca emanacją tychże jednostek.

Jedną z ważniejszych z punktu widzenia samych gmin, a także ich profilu była rezygnacja z systemu kurialnego na rzecz pięcioprzymiotnikowych wyborów – powszechnych, równych, tajnych, proporcjonalnych i przeprowadzanych w głosowaniu bezpośrednim. Zrezygnowano również z zapisu mówiącego o możliwości wykluczenia kandydata ze względu na „nieskazitelność obywatelską”, co potencjalnie stanowiło możliwość nadużyć.

Władza kontrolna nad gminami, w tym nad Radą Religijną Gmin Żydowskich, wykonywana była przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, którego decyzji podlegała m.in. procedura zatwierdzenia kandydatur na rabinów. Co więcej, Ministerstwo mianowało też część członków Rady Religijnej Gmin Żydowskich.

Wszystkie przepisy wprowadzane niniejszym dekretem miały mieć charakter przejściowy. Nie obejmowały bowiem całego tworzącego się wówczas jeszcze państwa. Były one w jakimś stopniu efektem nacisku samych Żydów, którzy widzieli w gminach żydowskich namiastkę systemu autonomicznego dla całej społeczności.

Dokument

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 7 lutego 1919 roku

Art. 1

Do czasu uchwalenia przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ogólnego statutu gmin wyznaniowych żydowskich do obowiązującego prowizorycznie na terenie b[yłej] okupacji niemieckiej, a z mocy niniejszego dekretu rozciągniętego na pozostałe części terytorium b[yłego] Królestwa Kongresowego rozporządzenia z d[nia] 1 listopada 1916 r[oku] o Organizacji Żydowskiego Towarzystwa Religijnego wprowadzone zostają następujące zmiany i uzupełnienia.

Art. 2

§ 1 rozporządzenia z d[nia] 1 listopada 1916 otrzymuje brzmienie następujące:

„Żydzi, mieszkańcy tej części Rzeczypospolitej Polskiej, która stanowiła dawniej tzw. Królestwo Kongresowe, tworzą towarzystwo religijne, publiczno-prawne. Towarzystwo religijne składa się z gmin. Na jego czele stoi Rada Religijna gmin Żydowskich. Towarzystwo religijne i poszczególne gminy mają prawa korporacyjne i prawo posiadania pieczęci”.

Art. 3

Wyrazy „Najwyższa Rada Żydowska” w całym rozporządzeniu zostają zmienione na wyrazy „Rada Religijna gmin Żydowskich”.

Art. 4

§ 3 rozporządzenia otrzymuje brzmienie następujące:

„Żydowska gmina wyznaniowa winna zapewnić członkom gminy możność zaspakajania ich potrzeb religijnych. Kompetencję gminy stanowi zatem:

a) organizowanie i utrzymanie rabinatu,

b) zakładanie i utrzymanie synagog, domów modlitwy, kąpieli rytualnych i cmentarzy,

c) czuwanie nad religijnym wychowaniem młodzieży,

d) troszczenie się o zapewnienie ludności żydowskiej koszernego mięsa,

e) zarządzanie majątkiem gminnym i fundacjami na rzecz gminy ustanowionymi oraz wszelkimi urządzeniami i zakładami do gminy należącymi.

Poza tym gmina wyznaniowa ma prawo na zasadach ogólnych z zastrzeżeniem praw i obowiązków państwa i jego organów samorządnych, udzielania ubogim Żydom pomocy dobroczynnej i zakładania w tym celu instytucji dobroczynnych”.

Art. 5

§ 5 rozporządzania otrzymuje brzmienie następujące:

„Zarząd jest obierany przez powszechne, równe, tajne, bezpośrednie i proporcjonalne głosowanie na przeciąg lat czterech.

Czynne prawo wyborcze jest zależne od następujących warunków: a) wyznanie żydowskie, b) wiek 25 lat skończonych, c) płeć męska, d) zamieszkanie w obrębie gminy żydowskiej bez przerwy przynajmniej rok jeden.

Prawo wyborcze jest w zawieszeniu podczas postępowania upadłościowego, utraty praw obywatelskich, ubezwłasnowolnienia, kary więziennej i korzystania z dobroczynności publicznej”.

Art. 6

§ 18 rozporządzenia otrzymuje brzmienie następujące:

„Wybory odbywają się na zasadach głosowania powszechnego, równego, tajnego, bezpośredniego i proporcjonalnego”.

Art. 7

§ 37 rozporządzenia otrzymuje brzmienie następujące:

„Czterech świeckich i dwóch duchownych członków Rady Religijnej powołuje Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Dziesięciu świeckich i pięciu duchownych członków Rady Religijnej obierają wyborcy gmin. Wyborców obierają członkowie zarządów gmin mniejszych i pełnomocnicy gmin wielkich.

Wybory do Rady Religijnej odbywają się na zasadach głosowania tajnego i proporcjonalnego w ten sposób, iż członkowie zarządów gmin każdego powiatu zbierają się dla wyboru wyborców do Rady Religijnej w odnośnym mieście powiatowym.

Pełnomocnicy gmin wielkich wybierają wyborców oddzielnie. Powiaty i wielkie gminy, liczące do 50.000 mieszkańców-Żydów, wybierają jednego wyborcę, liczące powyżej 50.000 do 100.000 – dwóch wyborców itd. Na członków Rady Religijnej mogą być wybierane lub członkami Rady Religijnej mogą być mianowane osoby posiadające w swojej gminie bierne prawo wyborcze”.

Art. 8

§ 44 rozporządzenia otrzymuje brzmienie następujące:

„W obrębie każdej gminy większej mogą się tworzyć związki wyznaniowe w celu urządzenia i utrzymywania synagog i innych urządzeń religijnych. Utworzenie związku wyznaniowego podlega zezwoleniu państwowej władzy nadzorczej. Związek wyznaniowy wciągnięty być winien do rejestru Rady Religijnej, przez co uzyskuje prawa korporacyjne”.

Art. 9

§ 49 rozporządzenia otrzymuje brzmienie następujące:

„Rada Religijna gmin żydowskich ustanawia w statucie zasady obowiązujące dla dopuszczenia do sprawowania urzędu rabina. Statut ten winien być zatwierdzony przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Niezależnie od określonych w statucie wymagań do sprawowania urzędu rabina mogą być dopuszczone osoby mające do tego zdolność według zaświadczenia kolegium rabinów uznanego przez Radę Religijną.

Rabin winien znać języki polski i hebrajski w piśmie i słowie”.

Art. 10

§ 56 rozporządzenia otrzymuje brzmienie następujące:

„Wybór rabina podlega zatwierdzeniu Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego na przedstawienie Rady Religijnej”.

Art. 11

§ 60 rozporządzenia zostaje uzupełniony przez dodanie ustępu tej treści:

„Budżety i listy składek gmin wyznaniowych i Rady Religijnej podlegają przed ich wykonaniem zatwierdzeniu władzy nadzorczej. Budżety i listy składek w ten sposób zatwierdzone mają moc wykonawczą”.

Art. 12

§§ 62, 63 i 70 rozporządzenia otrzymują brzmienie następujące:

„§ 62. Naczelną władzą nadzorczą nad organami zarządu gmin wyznaniowych żydowskich jest Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Miejscową władzą nadzorczą dla poszczególnych gmin jest Komisarz powiatu.

§ 63. Bliższe przepisy tyczące się dokonania wyborów na mocy dekretu niniejszego wydaje Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

§ 70. Wykonanie niniejszego dekretu powierza się Ministrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, który w tym celu wydaje niezbędne przepisy wykonawcze”.

Art. 13 §§ 17, 26 do 34, 43, 55 i 65 rozporządzenia z d[nia] 1 listopada 1916 r[oku] zostają uchylone.

  • 07/02/1919
  • II RP
  • Akty prawne
  • Rozporządzenie dotyczące organizacji Żydowskiego Towarzystwa religijnego w Jenerał-Gubernatorstwie Warszawskim

Źródło

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 1 listopada 1916 r

Dziennik Rozporządzeń Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego, 15 listopada 1916, nr 53

Kontekst historyczny

W czasie I wojny światowej ukształtowały się podstawy prawnego kształtu funkcjonowania gmin żydowskich w okresie II Rzeczypospolitej. Stanowiły one wypadkową zmian zachodzących w życiu politycznym wschodnioeuropejskich Żydów, jak i niemieckiej polityce okupacyjnej. Zakresem obejmowały jedynie obszar okupacji Rzeszy, a więc Królestwo Polskie. Kluczowym aktem w tym zakresie było rozporządzenie generalnego gubernatora Hansa von Beselera[1] z dnia 1 listopada 1916 roku dotyczące organizacji Żydowskiego Towarzystwa Religijnego w Jenerał-Gubernatorstwie Warszawskim. O ile większość zapisów tego aktu normatywnego pozostała jedynie martwą literą, o tyle paragraf 1. rozporządzenia, stwierdzając: „Żydzi, mieszkańcy Jen.-Gub. Warszawskiego, tworzą Towarzystwo religijne, publiczno-prawne”, ustanawiało istotne novum – poprzez wprowadzenie przymusowego członkostwa w gminie wyznaniowej.

W myśl uchwalonych przepisów utworzona miała zostać trójstopniowa hierarchia organizacji samorządu żydowskiego: gminy żydowskie, żydowskie gminy powiatowe oraz Żydowskie Towarzystwo Religijne. Obszar gmin żydowskich pokrywał się z tzw. gminami politycznymi, czyli z podziałem administracyjnym kraju.  Na czele Żydowskiego Towarzystwa Religijnego miała stać Naczelna Rada Religijna, reprezentująca Towarzystwo wobec władz państwowych, nadzorująca i kierująca działalnością wszystkich instytucji Towarzystwa.

Rozporządzenie niezwykle szczegółowo opisywało kompetencje i zadania gmin żydowskich. Paragraf 3. wyszczególniał następujące funkcje: „utrzymywanie życia religijnego, wychowanie młodzieży, opiekowanie się biednymi i działalność społeczna, zarządzanie majątkiem gminnym, nadzór nad wszelkimi urządzeniami i zakładami w obrębie gminy, a zwłaszcza: synagogami oraz domami modlitwy, stowarzyszeniami wyznaniowymi […] i zarządzanie fundacjami żydowskimi i stowarzyszeniami dobroczynnymi. Gmina żydowska winna była w szczególności otwierać synagogi oraz utrzymywać łaźnie rytualne i cmentarze, o ile potrzeby te skądinąd nie były dostatecznie zaspakajane”. To gmina miała za zadanie zapewniać dostawę mięsa koszernego. Otrzymała również szerokie prerogatywy w zakresie szkolnictwa młodzieży żydowskiej – mogła zakładać szkoły. Jednocześnie, w myśl rozporządzenia, szkoły religijne (chedery[2]) uważane były również za szkoły, „o ile udzielały wiadomości elementarnych w dostatecznej mierze”.

Zarząd gminy (rabina wraz z 4 członkami) wybierano na czteroletnią kadencję w tajnym i bezpośrednim głosowaniu zwykłą większością głosów. Z tą jedynie różnicą, że stanowisko rabina było dożywotnie.

Wybory w wielkich gminach żydowskich (powyżej 5000 członków) mogły mieć charakter polityczny. W wyborach bezpośrednich, lecz nie równych, bo odbywających się kurialnie, wybierani mieli być pełnomocnicy. Każda kuria wybierała jednakową liczbę pełnomocników.

Pierwszą kurię stanowili rabini oraz osoby, które ukończyły sześcioklasową szkołę średnią lub zatwierdzoną przez państwo szkołę zawodową (rolniczą lub rzemieślniczą). Pozostali członkowie gminy, a więc niemal na pewno zdecydowana większość, stanowili kurię drugą. Pełnomocnicy wybierali radę zarządu gminy. W obu szczeblach miały obowiązywać wybory proporcjonalne. Kadencja obu organów trwała cztery lata. Zebranie pełnomocników decydowało o budżecie, wysokości składek, zaciąganiu pożyczek, zmianach w składzie majątku nieruchomego, organizowaniu i przekształcaniu zakładów gminnych oraz o wyborze rabina (rabinów) i wydawaniu przepisów w sprawach gminnych. Decyzje te podejmowano na podstawie projektów opracowanych przez radę zarządu.

Czynne prawo wyborcze posiadali mężczyźni wyznania mojżeszowego, którzy ukończyli 25 lat, umieli czytać i pisać (po polsku i żydowsku), zamieszkiwali od przynajmniej dwóch lat w obrębie gminy żydowskiej i opłacali składki na jej rzecz lub byli od nich zwolnieni. Bierne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom, którzy ukończyli 30 lat i posiadali „nieskazitelność obywatelską”.

Aktem uzupełniającym rozporządzeniem była wydana przez Szefa Administracji przy Jenerał-Gubernatorstwie Warszawskim von Kries 28 kwietnia 1917 roku ordynacja wyborcza.

Rozporządzenie z 1 listopada 1916 roku spotkało się z negatywnymi opiniami w środowisku polskim. Tworzące się wówczas władze polskie stały na stanowisku, że tak ważna regulacja nie może zostać wprowadzona bez ich udziału. Kluczowe znaczenie miało tu stworzenie centralnej organizacji, która stanowiła reprezentację interesów wszystkich Żydów wobec władz państwowych. Podobne opinie formułowane były także w części środowiska żydowskiego, które skutecznie opóźniało przeprowadzenie wyborów w dwóch największych miastach objętych regulacją – Warszawie i Łodzi. Działania okupanta ocenione zostały bowiem jako próba wykorzystywania „kwestii żydowskiej” w bieżącej walce z tworzącymi się zrębami polskiej państwowości.

Dokument

Postanowienia ogólne

§ 1

Żydzi, mieszkańcy Jen[erał]-Gub[ubernatorstwa] Warszawskiego[3], tworzą Towarzystwo religijne, publiczno-prawne. Towarzystwo religijne dzieli się na gminy i na gminy powiatowe. Na jego czele stoi Najwyższa Rada Żydowska. Gminy i gminy powiatowe oraz Towarzystwo religijne mają prawa korporacyjne i prawo posiadania pieczęci.

Gmina żydowska

§ 2

Osoby wyznania żydowskiego mieszkające w jednej gminie politycznej tworzą gminę żydowską.

Jednakże Państwowa władza nadzorcza po wysłuchaniu opinii Najwyższej Rady Żydowskiej może kilka gmin politycznych połączyć w jedną gminę żydowską lub jedną gminę polityczną podzielić na kilka odmiennych gmin żydowskich.

Zadania gminy żydowskiej

§ 3

Gmina żydowska, nie naruszając praw i zadań państwa oraz jego organów samorządnych, ma spełniać następujące zadania: 1. Utrzymywanie życia religijnego; 2. Wychowanie młodzieży; 3. Opiekowanie się chorymi i działalność społeczną; 4. Zarządzanie majątkiem gminnym; 5. Nadzór nad wszelkimi urządzeniami i zakładami w obrębie gminy, a zwłaszcza synagogami i domami modlitwy, stowarzyszeniami wyznaniowymi (§ 44 i następ.) i zarządzanie fundacjami żydowskimi i stowarzyszeniami dobroczynnymi.

Gmina żydowska winna zwłaszcza otwierać synagogi oraz utrzymywać kąpiele rytualne i cmentarze, o ile potrzeby te skądinąd nie są dostatecznie zaspakajane. Ma również troszczyć się o dostawę mięsa koszernego.

Następnie ma również troszczyć się o kształcenie młodzieży żydowskiej przez zakładanie dostatecznej ilości szkół, o ile potrzeba ta skądinąd nie jest należycie załatwiana.

Szkoły religijne (chedery) uważane są również za szkoły, o ile udzielają wiadomości elementarnych w dostatecznej mierze.

Zarząd gminy żydowskiej i jego wybór

§ 4

Zarząd gminy składa się z rabina oraz czterech członków obieralnych.

§ 5

Zarząd obierany jest przez tajne i bezpośrednie głosowanie zwyczajną większością głosów na przeciąg lat 4-ch. Przy równości głosów rozstrzyga losowanie.

Czynne prawo wyborcze zależne jest od następujących warunków: 1. wyznanie żydowskie, 2. skończone 25 lat, 3 płeć męska, 4. zamieszkanie w obrębie gminy żydowskiej bez przerwy przynajmniej 2 lata, 5. umiejętność czytania i pisania, 6. opłacanie składki na rzecz gminy żydowskiej. Punkt 6 nie dotyczy osób, które ze względu na swoje stanowisko urzędowe zwolnieni są od płacenia składki.

Prawo wyborcze jest w zawieszeniu podczas postępowania konkursowego, utraty praw obywatelskich, ubezwłasnowolnienia i kary więziennej.

§ 6

Bierne prawo wyborcze jest zależne oprócz w art. 5 wymienionych warunków, jeszcze od następujących: 1. skończone lat 30, 2. nieskazitelność obywatelska.

§ 7

Każdemu członkowi gminy posiadającemu czynne prawo wyborcze wskutek naruszenia postanowień zawartych w niniejszym rozporządzeniu przysługuje prawo wniesienia zażalenia do Rady Zarządu gminy powiatowej. Zażalenie winno być wniesione w ciągu terminu wykluczającego 14 dni. Termin wykluczający rozpoczyna się z dniem urzędowego stwierdzenia rezultatu wyborów.

Wnoszącemu zażalenia na postanowienie Rady Zarządu, przysługuje prawo wniesienia powtórnego zażalenia do Najwyższej Rady Żydowskiej. Powtórne zażalenie winno być wniesione w ciągu 14 dni od dnia doręczenia decyzji Rady Zarządu.

§ 8

W każdej gminie winien być rabin, który ma być obierany przez tajne i bezpośrednie głosowanie zwyczajną większością głosów członków gminy posiadających czynne prawo wyborcze.

Zarządzanie gminą żydowską

§ 9

Zarząd obiera spośród siebie przewodniczącego, który zwołuje zebrania i kieruje obradami zarządu. W razie potrzeby zastępuje go najstarszy z członków zarządu.

§ 10

Zarząd reprezentuje gminę we wszystkich stosunkach prawnych. Dokumenty obowiązujące gminę winny być podpisane przez przewodniczącego lub jego zastępcę i dwóch członków zarządu oraz opatrzone pieczęcią gminy żydowskiej.

§ 11

Zarząd może dla spełnienia specjalnych zadań wybrać odpowiednie komisje, do których mogą być powołane osoby nienależące do zarządu.

Przewodniczący ma prawo asystowania na wszystkich posiedzeniach komisji z głosem doradczym.

§ 12

Zarząd układa budżet na każdy rok obrachunkowy i listę imienną członków gminy z oznaczeniem nałożonej na każdego składki.

Wykaz budżetu i składek winien być zatwierdzony przez N[ajwyższą] R[adę] Ż[ydowską] z zastrzeżeniem, że możliwe jest przekazanie tego Radzie Zarządu gminy powiatowej (§ 43).

§ 13

Budżet i wykaz składek mają być dostępne w ciągu 8 dni dla członków gminy, o czym winny przedtem nastąpić zawiadomienia.

Po upływie następnego tygodnia budżet i wykaz składek wraz z zażaleniami winny być przesiane Radzie Zarządu gminy powiatowej. O ile zarząd, zgodnie z § 43, nie jest mocen sam rozstrzygać, winien budżet ze swoimi uwagami i wnioskami przesłać do R[ady] N[ajwyższej]. Zażalenia wniesione po upływie drugiego tygodnia mogą być odrzucone jako spóźnione.

Wielkie gminy żydowskie

§ 14

Dla gmin żydowskich liczących przeszło 5000 mieszkańców Żydów Państwowa Władza Nadzorcza może, zgodnie z §§ 15—25, nakazać zaprowadzenie specjalnej organizacji zarządu dla wielkich gmin.

Centralna Władza Krajowa może postanowić, aby wielka gmina oddzieliła się od gminy powiatowej i bezpośrednio podlegała N[ajwyższej] R[adzie] Ż[ydowskiej].

Co do tych zarządzeń winna być uprzednio wysłuchana N[ajwyższa] R[ada] Ż[ydowska].

Przepisy o gminach stosują się odpowiednio do wielkich gmin.

§ 15

Gmina ma być zarządzana przez pełnomocników i przez Radę Zarządu.

Państwowa Władza Nadzorcza określa liczbę pełnomocników i członków.

Rada Zarządu składa się przynajmniej z 5-ciu bezpośrednich i w Wielkich gminach przynajmniej z 8-miu członków. Oprócz tego Państw[owe] Wł[adze] Nadz[orcze] powołuje do Rady Zarządu bezpośrednich Wielkich gmin jeszcze 3-ch członków, którzy w gminie posiadają bierne prawo wyborcze (§ 6).

Pełnomocnicy i Rada Zarządu

§ 16

Pełnomocnicy są obowiązani przez członków gminy żydowskiej posiadających prawo wyborcze (§ 5).

§ 17

Wybory odbywają się w 2-ch kuriach. W pierwszej kurii mają prawo wyborcze posiadający wyższe wykształcenie i tacy, którzy ukończyli 6-cio klasową szkołę średnią lub zatwierdzoną przez państwo szkołę fachową, rzemieślniczą lub rolniczą, lub tacy, którym uznane przez N[ajwyższą] R[adę] Ż[ydowską] Kolegium udzieliło tytułu rabina.

§ 18

Każda kuria wyborcza wybiera jednakową liczbę pełnomocników. Wybory odbywają się w obydwu kuriach na zasadach wyborów proporcjonalnych. Wszyscy wyborcy mają w swych kuriach jednakowe prawo głosu. Wybory są tajne.

§ 19

Pełnomocnicy obierają Radę Zarządu na zasadach wyborów proporcjonalnych.

§ 20

Pełnomocnicy i Rada Zarządu obierani są na przeciąg lat 4-ch.

§ 21

Na wybór pełnomocników przysługuje każdemu członkowi gminy posiadającemu prawo wyborcze prawo wniesienia zażalenia zgodnie z § 7, na wybór zaś członków Rady Zarządu – każdemu pełnomocnikowi.

§ 22

Rada Zarządu i pełnomocnicy obierają swych przewodniczących i zastępcę przewodniczącego zwyczajną większością głosów. Wybór podlega zatwierdzeniu przez Państwową Władzę Nadzorczą. O ile wybrany po raz trzeci nie będzie zatwierdzony, Państwowa Władza Nadzorcza mianuje przewodniczących.

§ 23

Zebranie pełnomocników rozstrzyga następujące sprawy: 1. zatwierdzanie budżetu; 2. wyznaczanie składek i wydawanie rozporządzeń o pobieraniu składek, opłat i innych podatków; 3. zaciąganie pożyczek; 4. wydatkowanie ponad budżet, gdy suma ta w danym roku przewyższa 3000 mk.; 5. zakładanie i urządzanie lub zasadnicza reforma zakładów gminnych; 6. wydawanie ogólne obowiązujących przepisów i statutów w sprawach gminnych; 7. zmiany w stanie majątku nieruchomego gminy; 8. wybór rabina gminnego; 9. Szczególne sprawy, których opracowanie Państwowa Władza Nadzorcza lub Rada Zarządu Przekazała pełnomocnikom. Uchwała pełnomocników w sprawach tych następuje na mocy projektów Rady Zarządu. Pełnomocnicy mają prawo założenia protestu na działalność Rady Zarządu. O ile nie dochodzi do jednomyślności pomiędzy Radą Zarządu i pełnomocnikami, rozstrzyga N[ajwyższa] R[ada] [Żydowska] Rada Zarządu bierze udział na posiedzeniu pełnomocników z głosem doradczym.

§ 24

Całkowite zarządzanie gminą należy do Rady Zarządu, o ile w poprzednich paragrafach czynności zarządzania nie są przekazane pełnomocnikom.

Okręgi rabiniczne

§ 25

N[ajwyższa] R[ada] Ż[ydowska] ma prawo z zezwolenia Państwowej Władzy Nadzorczej podzielić Wielkie Gminy na kilka okręgów rabinicznych.

Każdy okręg rabiniczny musi mieć rabina, którego obierają pełnomocnicy zwyczajną większością głosów.

Przeniesienie rabina do innego okręgu rabinicznego przeciw jego woli może nastąpić jedynie z zezwolenia N[ajwyższa] R[ada] Ż[ydowska]

Żydowska Gmina Powiatowa

§ 26

Gminy położone w obrębie jednego powiatu tworzą Gminę Powiatową, z zastrzeżeniem przepisów w § 14 ustęp 2 zawartych.

Centralny Urząd Krajowy może połączyć kilka powiatów w jedną gminę powiatową. Z zastrzeżeniem innych przepisów Centralnego Urzędu Krajowego siedzibą gminy powiatowej jest siedziba Naczelnika powiatu. O ile gmina powiatowa rozciąga się na przestrzeń kilku powiatów, siedzibę jej wyznacza Centralna Władza Krajowa.

§ 27

Gmina powiatowa urządza i utrzymuje zakłady i urządzenia, które służą wspólnie dla mieszkańców powiatu, a zwłaszcza: szpitale, domy sierot i zakłady wychowawcze. Gmina powiatowa ma nadzór nad działalnością pojedynczych gmin. Wspiera gminy finansowo słabe w obrębie powiatu; reprezentuje interesy gminy powiatowej oraz pojedynczych gmin przed Państwowym Urzędem Powiatowym.

Zarządzanie żydowską gminą powiatową

§ 28

Gminą powiatową zarządza Rada Zarządu. Składa się ona z jedenastu członków Żydowskiego Tow[arzystwa] Relig[ijnego], z których trzej mają być rabinami.

§ 29

Trzech członków Rady Zarządu mianuje Państwowa Władza Nadzorcza. Pięciu świeckich członków i trzech duchownych obierają wyborcy gmin powiatu.

Wyborcami w gminach są członkowie zarządu gmin i Rady Zarządów, niepodległych bezpośrednio Najwyższej Radzie Wielkich Gmin. O ile Rada Zarządu Wielkiej Gminy składa się z więcej niż pięciu członków, wybierają obrani reprezentanci z 1-ej i 2-ej kurii oddzielnie po dwóch wyborców spośród członków Rady Zarządu zwyczajną większością głosów. Prezes Rady Zarządu, a w razie przeszkody jego zastępca, wstępuje dodatkowo jako piąty.

Wybory do Rady Zarządu Gminy Powiatowej odbywają się na zasadach proporcjonalności. Są one tajne.

Na każde 5000 mieszkańców Żydów ich gminy wyborcom przysługuje jeden głos wyborczy. Przy obliczaniu głosów wyborczych liczba mieszkańców żydowskich winna być zaokrąglona wzwyż od 5000 do 5000.

Na członków Rady Zarządu mogą być powołane lub obrane tylko osoby posiadające w swojej gminie bierne prawo wyborcze (§ 6).

Wyborca może powierzyć swoje prawo głosu drugiemu wyborcy na mocy piśmiennego upoważnienia.

Wybór i zatwierdzenie członków Rady Zarządu następuje na okres lat 4-ch.

§ 30

Rada Zarządu obiera swego przewodniczącego i jego zastępcę zwyczajną większością głosów. Obydwaj podlegają zatwierdzeniu przez Państw[ową] Władzę Nadzorczą. O ile po raz trzeci nie zostaną zatwierdzeni, przewodniczącego i jego zastępcę mianuje Władza Nadzorcza.

§ 31

W sprawach zastępstwa gminy powiatowej przez Radę Zarządu oraz tworzenia komisji znajdują odpowiednie zastosowanie §§ 10 i 11.

§ 32

Na wybór członków Rady Zarządu wskutek naruszenia zawartych w niniejszym rozporządzeniu przepisów przysługuje każdemu wyborcy prawo wniesienia zażalenia do N[ajwyższej] R[ady] Ż[ydowskiej] w ciągu 14-dniowego terminu wykluczającego, rozpoczynającego się z dniem publicznego stwierdzenia rezultatu wyborów.

§ 33

Rada Zarządu układa budżet na każdy rok obrachunkowy i określa, jakie podatki winny ponosić pojedyncze gminy. Zatwierdzenie podatków i budżetu zależy od zezwolenia N[ajwyższej] R[ady].

§ 34

Rada Zarządu obiera spośród siebie Komisję Pracy dla spraw bieżących, Rada Zarządu może przekazać Komisji Pracy pojedyncze zakresy pracy dla samodzielnej działalności.

Prezes Rady Zarządu jest jednocześnie przewodniczącym Komisji Pracy.

Najwyższa Rada Żydowska

§ 35

N[ajwyższa] R[ada] Ż[ydowska] wykonuje przysługujące Towarzystwu Religijnemu jako całości prawa korporacyjne i reprezentuje jego interesy przed Centraln[ym] Urzędem Krajowym. Ma nadzór i kieruje Towarzystwem Religijnym jak również całą jego działalnością, nie krępując wolności przekonań pojedynczych osób, gmin oraz Związków Wyznaniowych. Może otwierać i urządzać zakłady wspólne dla Żydów Gen[erał]-Gub[ubernatorstwa] lub większego jego obszaru. Następnie ma prawo wspierania gmin finansowo słabych.

§ 36

N[ajwyższa] R[ada] Ż[ydowska] składa się z 14-tu świeckich członków Żydów Towarzystwa Religijnego i z 7-iu rabinów.

Siedzibą N[ajwyższej] R[ady] jest miasto Warszawa.

§ 37

Czterech świeckich i dwóch duchownych członków N[ajwyższej] R[ady] powołuje Centralna Wł[adza] Krajowa.

Dziesięciu świeckich i pięciu duchownych członków R[ady] N[ajwyższej] obierają wyborcy gminy powiatowej i wielkich gmin, bezpośrednio podległych R[ady] N[ajwyższej].

Wyborcami są obrani członkowie gmin powiatowych i Rad Zarządów bezpośrednich wielkich gmin.

O ile Rada Zarządu bezpośredniej wielkiej gminy ma wybranych więcej niż ośmiu członków, obierają wybrani pełnomocnicy z 1-ej i 2-ej kurii oddzielnie po 4-ch wyborców z członków Rady Zarządu zwyczajną większością głosów.

Wybory R[ady] N[ajwyższej] odbywają się na zasadach proporcjonalności. Są one tajne.

Wyborcy mają na każde 50000 mieszkańców Żydów ich powiatu lub ich wielkiej gminy jeden głos wyborczy. Przy obliczaniu głosów liczba mieszkańców Żydów winna być zaokrąglona w górę od 50000 do 50000.

Na członków R[ady] N[ajwyższej] mogą być obierane i jako takie mianowane osoby posiadające w swojej gminie bierne prawo wyborcze (§ 6). Wyborca może powierzyć głos swój innemu wyborcy na mocy piśmiennego upoważnienia.

Wybór i powołanie członków R[ady] N[ajwyższej] następuje na okres lat 8-iu.

§ 38

R[ada] N[ajwyższa] obiera swego przewodniczącego i zastępcę przewodniczącego zwyczajną większością głosów. Obydwaj podlegają zatwierdzeniu przez Centr[alną] Władzę Krajową. O ile po raz 3-ci nie zostaną zatwierdzeni, przewodniczącego i jego zastępcę mianuje Centr[alna] Wł[adza] Krajowa.

§ 39

Co do zastępstwa R[ady] N[ajwyższej] i tworzenia komisji znajdują odpowiednie zastosowanie §§ 10 i 11.

§ 40

Wskutek naruszenia zawartych w niniejszym rozporządzeniu przepisów na wybór członków R[ady] N[ajwyższej]. każdemu wyborcy przysługuje prawo wniesienia zażalenia do Centralnej Wł[adzy] Kraj[owej] w ciągu 14-dniowego terminu wykluczającego. Termin ton rozpoczyna się z chwilą publicznego stwierdzenia rezultatu wyborów.

§ 41

R[ada] N[ajwyższa] ma wyznaczyć budżet na każdy rok obrachunkowy i określa, jakie mają być wnoszone przez oddzielne gminy lub gminy powiatowe składki.

§ 42

R[ada] N[ajwyższa] obiera spośród siebie komisję pracy dla spraw bieżących. R[ada] N[ajwyższa] może przekazać komisji pracy, pojedyncze zakresy pracy dla samodzielnej działalności. (Samodzielne tereny pracy.)

Prezes R[ady] N[ajwyższej] jest jednocześnie przewodniczącym komisji pracy.

§ 43

R[ada] N[ajwyższa] może przekazać Radom zarządów gmin powiatowych spełnianie pojedynczych ich zadań z prawem odwołania.

O żydowskich związkach wyznaniowych

§ 44

W obrębie każdej gminy mogą się tworzyć Związki Wyznaniowe w celu urządzenia i utrzymywania synagog i innych urządzeń religijnych. Utworzenie Związku Wyznaniowego podlega zezwoleniu Państw[owych] Wł[adz] Nadz[orczych].

Związek Wyznaniowy umieszczony być winien w rejestrze R[ady] N[ajwyższej], przez co uzyskuje prawa korporacyjne.

§ 45

Centr[alna] Wł[adza] Kraj[owa] po wysłuchaniu R[ady] N[ajwyższej] może zażądać, aby związki utrzymujące domy modlitwy organizowały się jako Związki Wyznaniowe według przepisów niniejszego rozporządzenia.

§ 46

Związki Wyznaniowe obierają jednego rabina i czterech członków zarządu, którzy razem stanowią zarząd związku.

Bliższe przepisy tyczące się wyborów, kadencji wyborczej członków zarządu i rabina oraz stosunku prawnego rabina do związku wyznaniowego określa statut związku wyznaniowego.

§ 47

Zarząd Zw[iązku] Wyznaniowego układa budżet na każdy rok obrachunkowy. Budżet ten powinien być przedstawiony dla sprawdzenia przed początkiem roku obrachunkowego Radzie Zarządu gminy powiatowej lub Wielkiej gminie podległej bezpośrednio Najw[yższej] Radzie.

§ 48

Centralna Wł[adza] Krajowa po wysłuchaniu N[ajwyższej] R[ady] może postanowić, aby członkowie Związków Wyzn[aniowych] zostali odpowiednio zwolnieni od płacenia składki gminnej, jeżeli urządzenia Związku Wyznaniowego zastępują brakujące albo niedostateczne urządzenia gminne, lub jeżeli wymaganie od członków Związków Wyznaniowych, żeby korzystali z urządzeń gminnych, byłoby niesłuszne, zwłaszcza sprzeciwiające się wolności przekonań.

Rabini

§ 49

Najwyższa Rada Żydowska ustanawia w statucie zasady miarodajne dla dopuszczenia do sprawowania urzędu rabina. Statut ten winien być zatwierdzony przez Centr[alną] Wł[adzę] Kraj[ową].

Niezależnie od określonych w statucie wymagań do sprawowania urzędu rabina mogą być dopuszczone osoby, mające do tego zdolność według zaświadczenia Kolegium, uznanego przez N[ajwyższą] R[adę].

Rabin powinien znać języki polski i żydowski w piśmie i słowie, o ile Centr[alna] Wł[adza] Kr[ajowa] nie dopuszcza wyjątków.

§ 50

R[ada] N[ajwyższa] sporządza spis kandydatów, którzy mogą być dopuszczeni do sprawowania urzędu rabina.

§ 51

Rabin powinien przez wzorowe prowadzenie się przy pełnieniu swych czynności i poza nimi, okazać się godnym powagi, jakiej wymaga jego zawód.

Zakazuje się rabinowi prowadzić interesy handlowe lub brać w nich udział.

§ 52

Działalność rabina może być spełniana jedynie przez rabinów gmin i związków wyznaniowych.

Na wyjątki może zezwolić N[ajwyższa] R[ada].

§ 53

N[ajwyższa] R[ada] wydaje dla rabinów przepisy służbowe i regulamin dyscyplinarny, jako też przepisy o ich pensji, emeryturze i zabezpieczeniu pozostałych po nich wdów i sierot.

Obydwa rozporządzenia podlegają zezwoleniu przez Centr[alną] Wł[adzę] Kr[ajową].

§ 54

Kaznodzieje z wykształceniem rabinicznym uznanym przez N[ajwyższą] R[adę] w myśl niniejszego rozporządzenia uważani być mają za rabinów.

Rabini gminni

§ 55

Oprócz rabina gminnego, którego musi utrzymywać każda gmina i każda wielka gmina i który z urzędu należy do zarządu gminy lub do Rady Zarządu wielkiej gminy, może każda gmina utrzymywać jeszcze rabinów.

Wybór ich odbywa się tak samo, jak wybór rabinów Gminnych.

Oni nie należą z urzędu do organów zarządu ich gminy. Wybór ich do tych organów jest jednakże dopuszczalny.

§ 56

Wybór rabina podlega zatwierdzeniu przez N[ajwyższą] R[adę] Ż[ydowską]. Zatwierdzenie nie może być odmówione ze względu na zapatrywania religijne lub polityczne rabina.

§ 57

Posada rabina przy gminie jest dożywotnią. Zwolnienie z urzędu może nastąpić jedynie na wniosek R[ady] N[ajwyższej] zgodnie z przepisami Regulaminu Dyscypl[inarnego] (§ 53) przez Centr[alną] Wł[adzę] Kraj[ową]: 1. gdy rabin jest niezdolny do pełnienia swoich obowiązków służbowych, nie naruszając tym jego praw do emerytury i 2. o ile rabin popełnia czyn sprzeciwiający się godności i obowiązkom jego stanu.

§ 58

Rabin gminny, z zastrzeżeniem podziału wielkiej gminy na okręgi rabiniczne, ma nadzór nad urządzeniami religijnymi, urzędnikami wyznaniowymi, nauczycielami religii i rzezakami w obrębie gminy. Ma on wyłączne prawo udzielania ślubów i rozwodów w obrębie swojej gminy z zastrzeżeniem praw rabinów Związków Wyznaniowych (§ 59). Ma on obowiązek co sobotę i w święta wygłaszać kazania.

Rytualne zarzynanie może być wykonywane jedynie przez osoby piśmiennie do tego przez rabina gminnego upoważnione.

O ile gmina obok rabina gminnego utrzymuje jeszcze innych rabinów, rola działalności pojedynczych rabinów, zwłaszcza o prawie nadzoru, zostaje uregulowaną przez przepisy służbowe. Przepisy służbowe podlegają zatwierdzeniu przez N[ajwyższą] R[adę].

Rabini Związków Wyznaniowych

§ 59

Nadzór nad urządzeniami religijnymi i nad urzędnikami wyznaniowymi Związku Wyznaniowego pełni rabin Związku Wyzn[aniowego] (§ 46).

To samo tyczy się nadzoru nad szkołami religijnymi urządzonymi przez Związek Wyzn[aniowego] z zastrzeżeniem praw Państw[owej] Wł[adzy] Nadz[orczej], jak również udzielania upoważnienia i dozoru nad rzezakami Związku Wyznaniowego.

Rabin Zw[iązku] Wyzn[aniowego] ma prawo udzielać śluby i rozwody, w których biorą udział członkowie jego związku lub ich dzieci.

Nie narusza się niniejszym przepisów stanu cywilnego.

Gospodarka finansowa

§ 60

Gminy, Gminy Powiatowe i N[ajwyższa] R[ada] Ż[ydowska] mają prawo na pokrycie swych potrzeb, o ile potrzeby te nie mogą być zaspokojone dochodami z majątku, zwłaszcza z zakładów i fundacji lub przez specjalne zapisy, pobierać od członków Ż[ydowskiego] T[owarzystwa] R[eligijnego] opłaty i podatki, zwłaszcza podatki: dochodowy i od majątków.

Wprowadzenie i zmiana opłat i podatków zależy od zezwolenia Centr[alnej] Wł[adzy] Kr[ajowej].

Z zezwolenia N[ajwyższej] R[ady] gminy, Wielkiej gminy oraz gminy powiatowe, mogą wyznaczyć specjalną składkę dla pokrycia niezbędnych wydatków, nieprzewidzianych w budżecie.

To samo prawo przysługuje N[ajwyższej] R[ady] z zezwolenia Centr[alnej] Wł[adzy] Krajowej.

Dotychczasowe przepisy o maksymalnej wysokości składki i o zwolnieniu od opłat członków zarządów gmin zostają zniesione.

Centr[alna] Wł[adza] Kr[ajowa] układa regulamin składek, podatków i opłat, przepisy o sposobie ich pobierania i zarządzenia nimi oraz przepisy o egzekucji na zwlekających z opłatą podatków.

§ 61

Związki Wyznaniowe pobierają składki od swoich członków na mocy obopólnego porozumienia się. Zobowiązanie do płacenia tych podatków reguluje się przepisami prawa cywilnego.

O Państwowej Władzy Nadzorczej

§ 62

Władzą nadzorczą dla gmin i Wielkich gmin jest naczelnik powiatu.

Władzą nadzorczą dla gmin powiatowych rozciągających się na jeden tylko powiat jest naczelnik powiatu.

Władza nadzorcza dla gmin powiatowych, które rozciągają się na kilka powiatów, zostaje ustanowiona przez Centr[alną] Wł[adzę] Kraj[ową].

Władzą Nadzorczą dla Żydowskiego Towarzystwa Religijnego jako korporacji ogólnej jest Centralna Władza Krajowa.

Funkcje Centr[alnej] Wł[adzy] Kraj[owej] na mocy niniejszego rozporządzenia wypełnia Szef Zarządu Cywilnego przy G[enerał]-G[ubernatorstwie] W[arszawskim].

Władza Nadzorcza ma prawo delegować Komisarza na wszystkie posiedzenia zarządów gmin, zebrań pełnomocników, rad zarządów Wielkich gmin i powiatowych oraz na posiedzenia N[ajwyższej] R[ady].

§ 63

Bliższe przepisy tyczące się dokonania wyborów na mocy niniejszego rozporządzenia wydaje C[entralna] Wł[adza] Kr[ajowa].

Rozporządzenie wykonawcze reguluje również sprawę zastępstwa członków zarządu, którzy ustępują podczas kadencji wyborczej.

Prawo zażaleń

§ 64

Właściwymi dla rozstrzygania zażaleń na dyspozycje, zarządzenia i działalność organów zarządu powstałych na mocy niniejszego rozporządzenia są, nie wykluczając prawa dalszych zażaleń, organy zarządu zgodnie z niniejszym rozporządzeniem kolejno wyższe.

Każde zażalenie winno być podane piśmiennie i umotywowane. Wniesienie zażalenia nie ma skutków wstrzymujących.

Instancja apelacyjna może przez tymczasowe rozporządzenie odroczyć wykonanie zaskarżonej decyzji.

Rozstrzyganie zażaleń powinno być piśmienne.

Postanowienia karne

§ 65

O ile według prawa wojennego lub ogólnego kodeksu karnego nie należy zastosować cięższej kary, karą pieniężną do 100000 mk. lub więzieniem do 6 miesięcy, karany będzie:

1. kto bez powodu odmawia przyjęcia urzędu lub mandatu przewidzianych w niniejszym rozporządzeniu na mocy mianowania albo wyboru, albo kto odmawia spełniania obowiązków związanych z urzędem z mianowania albo z wyboru. Przy ciągłym odmawianiu kara może być powtarzana, dopóki nie będzie zadość uczynione żądaniu Państwowej Wł[adzy] Nadz[orczej].

2. kto agitując słowem, w piśmie lub druku nawołuje i podnieca innych do oporu przeciwko wykonaniu niniejszego rozporządzenia;

3. kto wbrew przepisom § § 52 i 58 wykonywa czynności rabina lub udziela ślubów i rozwodów, nie będąc do tego powołanym.

Zarządzenie tych kar następuje na mocy piśmiennego rozporządzenia Państw[owej] Wł[adzy] Nadz[orczej].

Przepisy przejściowe

§ 66

Do chwili wydania dalszych przepisów przez Wł[adzę] Nadz[orczą] dotychczasowe gminy i ich zarządy funkcjonują nadal.

§ 67

Do chwili wyboru Rady Zarządu gmin powiatowych oraz N[ajwyższej] R[ady] Ż[ydowskiej] czynności ich sprawuje Państw[owa] Wł[adza] Nadz[orcza].

§ 68

N[ajwyższa] R[ada] rozstrzyga, w jakim stopniu udzielone przed wydaniem niniejszego rozporządzenia świadectwa o uzdolnieniu do pełnienia czynności rabina i udzielenia tytułu rabina uzasadniają przepisy §§ 17 i 49.

§ 49. ust. 3 nie dotyczy osób, które przed wydaniem niniejszego rozporządzenia sprawowały czynności rabinów.

§ 69

Do chwili wprowadzenia regulaminu podatkowego ustrój podatkowy gmin żydowskich reguluje się według dotychczasowych przepisów, rozporządzeń i zwyczajów z zastrzeżeniem zmian tych przepisów przez Państw[ową] Wł[adzę] Nadz[orczą].

Już przed wydaniem regulaminu podatkowego gminy powiatowe i N[ajwyższa] R[ada] mogą pobierać podatki i opłaty z zezwolenia Państw[owej] Wł[adzy] Nadz[orczej].

Gminy, gminy powiatowe i N[ajwyższa] R[ada] podczas trwania wojny, niezależnie ogólnych składek mogą pobierać z zezwolenia Państw[owej] Wł[adzy] Nadz[orczej] specjalne składki od osób posiadających majątek wartości 200 000 mk. lub dochody, przewyższające 15000 mk.

Przepis wykonawczy

§ 70

Wykonanie niniejszego rozporządzenia powierzone jest szefowi Zarządu Cywilnego przy Gen[erał]-Gub[ernatorstwie], który w tym celu wydaje niezbędne przepisy wykonawcze.

Warszawa, dnia 1 października 1916 r[oku]

Jenerał Gubernator

von Beseler

[1] Hans Hartwig von Beseler (1850-1921) – niemiecki wojskowy, generał-gubernator warszawski, naczelny dowódca Polskiej Siły Zbrojnej.

[2] Cheder (hebr. pokój, izba) – elementarna szkoła żydowska o charakterze religijnym. Najczęściej mieściła się w domu nauczyciela (mełameda). Uczniowie rozpoczynali naukę w chederze zazwyczaj w wieku 3–5 lat, a kończyli około 13. roku życia. Od XIX wieku w niektórych placówkach nauczano również, w ograniczonym zakresie, przedmiotów świeckich, np. języka polskiego. Z biegiem lat ten sposób kształcenia poddawany był coraz większej krytyce – także w środowisku żydowskich reformatorów – i w dwudziestoleciu międzywojennym nacisk na edukację ogólną stawał się coraz większy; szerzej na ten temat zob. Joanna Cukras-Stelągowska, Cheder i mełamed we wspomnieniach młodzieży żydowskiej okresu międzywojennego, „Pedagogia Christiana” 2017, nr 2(40), s. 187–209; eadem, Od chederu do jesziwy w polskiej diasporze – dwustopniowy system żydowskiego szkolnictwa religijnego i jego współczesne transformacje, „Pedagogia Christiana” 2009, nr 1(23), s. 121–135.

[3] Cesarsko-Niemieckie Generalne Gubernatorstwo Warszawskie (niem. Kaiserlich-deutsche Generalgouvernement Warschau) – niemiecka jednostka administracyjna okupowanych ziem Królestwa Polskiego, utworzona 24.08.1915 r. Generalnym gubernatorem warszawskim był gen. Hans von Beseler.

  • 01/11/1916
  • II RP
  • Akty prawne
  • Zatwierdzony przez najwyższą władzę Regulamin Rady Ministrów „O ustaleniu procentowych norm przyjęć do instytucji edukacyjnych osób wyznania mojżeszowego”, 16 września 1908

Об установлении процентных норм для приема в учебные заведения лиц Иудейского исповедания, 16 сентября 1908

Источник

Полное собрание законов Российской империи. Cобрание третье (1881-1913). Т. 28. Отделение первое. СПб.: Гос. Тип., 1908. №31008. С. 720.

Исторический контекст

Процентная норма для приема еврейской молодежи в учебные заведения в Российской империи являлось одним из основных и широко дискутируемым ограничений политических и гражданских прав евреев. Процентные нормы были введены в действие Циркулярами министра народного просвещения в 1887 г. [1] правила об ограничении приема евреев в некоторые учебные заведения были изложены в их уставах, а также в особых узаконениях.[2]  Эти ограничения стали основой для складывающейся в Российской Империи системы numerus clausus.[3] Применение этих норм связывалось с конфессиональной принадлежностью абитуриентов и было направлено прежде всего против приверженцев иудаизма. Выходом из этой ситуации часть еврейской молодежи видела в «фальшивом крещении», т.е. получении свидетельства о крещении. Процентные нормы стали действенным способом сокращения численности студентов-евреев в Российской Империи.[4]  Процентные нормы вызывали критику со стороны разных слоев общества, в том числе в академических кругах. С 1880-хх гг. царское правительство также стремилось ограничить определенную автономию российских университетов, которая была дарована еще Уставом 1863 г.[5] Во время т.н. контрреформ в 1884 г. был принят новый Университетский Устав, который действительно ограничивал ряд прав российских университетов.[6] Разные образовательные учреждения искали способы обходить процентные нормы. Распространение и неукоснительное исполнение этой практики, а также законодательное ее утверждение поддерживались правыми политическими кругами.[7]После подавления русской революции 1905-1907 гг. в Российской империи усилилось давление на еврейское студенчество. Правительство Петра Столыпина выступало за полное восстановление процентных норм. В феврале 1908 г. Совет Министров изучил материалы о законодательном закреплении в высших учебных заведениях процентных норм.[8] Уже в сентябре 1908 г. административное правило получило силу закона, когда положение Совета министров было утверждено императором. В 1909 г. были повышены нормы для государственных средних школ (с 3 до 5 процентов в столицах, с 10 до 15 процентов в черте оседлости и с 5 до 10 процентов в черте оседлости. они также впервые были распространены на частные школы. Система numerus clausus лишила многих молодых евреев возможности получить высшее образование. Эти ограничения были отменены только в 1917 г. в ходе русской революции.

Документ

16 сентября 1908 г. (по юлианскому календарю)

Высочайше утвержденное Положение Совета Министров «Об установлении процентных норм для приема в учебные заведения лиц Иудейского исповедания»[9]

Совет Министров полагал:

1. В отношении  приема  Евреев в высшее  учебные заведения  всех ведомств, за исключением Консерваторий Императорского Русского Музыкального Общества[10], постановить, что в тех из упомянутых высших учебных заведений, по которым не имеется точных по сему предмету указаний в подлежащих Уставах и Положениях, соблюдаются следующие процентные, по отношению к общему числу учащихся, нормы: 3% для столичных учебных заведений, 8% для находящихся в прочих местностях Империи вне черты еврейской оседлости и 10% —в районах сей оседлости.

II. Образовать, под председательством Министра Народного Просвещения, Совещание из представителей заинтересованных ведомств для определения условий приема Евреев в средние учебные заведения с тем, чтобы предположения сего Совещания были затем представлены на рассмотрение Совета Министров.

Государь Император, 16 Сентября 1908 года, положение сие высочайше утвердить соизволил.

[1] Мыш М. И. Руководство к русским законам о евреях. Спб., 1904, s. 360.

[2] Ibidem, s.421

[3] Является одним из методов ограничения на поступление в школы, училища и университеты для определенной категории лиц. Stefan Hirtschulz, Numerus clausus und Verfassungsverwirklichung, Berlin: Duncker & Humblot, 2019.

[4] Анатолий Иванов, Еврейское студенчество в Российской империи начала ХХ века. Каким оно было. Москва: Новый хронограф, 2007, s. 32.

[5] Университетский устав 18 июня 1863 г. стал одним из основных результатов университетской реформы в сфере образования, проводимой в ходе ряда реформ при правлении императора Александра II. Этот устав являлся самым либеральным из университетских уставов Российской империи.

[6] По мнению историков университетам удалось отстоять ряд прав и изданный устав был гораздо мягче, чем предполагался в начальной редакции. См. работу: Joanna Schiller de Schindelfeld, Universitas rossica. Koncepcja rosyjskiego uniwersytetu 1863-1917, Monografie z dziejów oświaty, Warszawa: Instytut Historii Nauki PAN, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, 2008, s. 244.

[7] Hans Rogger, Jewish Policies and Right-wing Politics in Imperial Russia, Oxford, London: Macmillan in association with St. Anthony’s College, 1986, s.96.

[8] Ibidem, s. 72.

[9] Rozporządzenie zostało także opublikowane w Zbiorze Ustawodawstwa 1908 r., 7 października, dział. I, art. 1297.

[10] Cesarskie Rosyjskie Towarzystwo Muzyczne (Imperatorskoe Russkoe muzykal’noe obszczhestvo -IRMS) – towarzystwo muzyczno-oświatowe, zał. w 1873 r. i działające do 1917 r. См. Bartłomiej Garczyk, Petersburg jako ośrodek akademicki przełomu XIX i XX wieku, Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Nr 277, 2016, s. 124.

  • 29/09/1907
  • Ziemie zabrane
  • Akty prawne
  • O wprowadzeniu w życie Tymczasowych Przepisów dotyczących Żydów, 3 maja 1882

Высочайше утвержденное 3 мая 1882 г. положение Комитета Министров «О порядке приведения в действие правил о евреях».

Источник

Полное собрание законов Российской империи. Cобрание третье (1881-1914), №834, Т.II. СПб.: Гос. тип, 1882, С. 181.

Исторический контекст

Высочайше Утвержденное Положение Комитета Министров известно также как «Временные правила 3 мая 1882 г.». Эти правила были утверждены в период волны антиеврейского насилия, которое охватило Российскую империю в начале 1880х гг. [1]  Изложение новых правил сопровождалось параллельным заявлением Комитета министров о необходимости предотвращения беспорядков. [2] Временные правила устанавливали ряд ограничений в отношении жительства еврейского населения западных губерний.[3] Этим нормативным актом, помимо этого, ограничивались права евреев в области торговых отношений, аренды недвижимых имуществ, а также управления имениями в сельских местностях, в пределах т.н. «черты еврейской оседлости». Временные правила могли истолковываться в зависимости от отношения представителей местной администрации к евреям. Болезненным для евреев стали административные распоряжения по более строгому исполнению ограничительных законов. Временный правила 1882 г., запрещая лишь новое поселение в деревнях, фактически привели к тому, что на практике стали выселять евреев, которые давно проживали там.[4] Евреи первоначально могли переходить из одного села в другое. Однако утвержденное мнение Государственного Совета 29 декабря 1887 г. воспрещало такой переход. Евреи, которые уже переселились на момент выхода разъяснения из одной сельской местности в другую, могли оставаться на постоянном жительстве в тех селениях.[5] Данное положение стало тяжёлым испытанием для многих еврейских семей, так как лишили их средств существования. Эти ограничения, также как и всплеск антиеврейского насилия, способствовали усилению еврейской эмиграции из Российской Империи.[6] Временные правила подверглись критике со стороны Высшей комиссии по пересмотру законов ο евреях, которая действовала в период 1883-1888 гг. Члены Высшей комиссии признали, что все подданные находятся под общим покровительством законов, все они имеют одинаковые гражданская права, все они пользуются свободою передвижения и жительства.[7]  Вопрос о временных правилах находился в фокусе высших властей Российской империи. Для обсуждения проблем вызванных действием правил создавались специальные комиссии, в ряде случаев случаях предлагалось смягчение действующих правил.[8] В холе разбирательств некоторые местности были изъяты из-под действия временных правил.[9]  Действие временных правил было окончательно остановлено русской революцией 1917 г.

Документ

Высочайше утвержденное 3 мая 1882 г. положение Комитета Министров «О приведении в действие Временных Правил о евреях».[10]

Комитет Министров, по выслушанной внесённого Министром Внутренних Дел о привидении в дело Временных Правил о евреях полагал:

 1) в виде временной меры и до общего пересмотра, в установленном порядке, законов ο евреях, воспретить евреям вновь селиться вне городов и местечек, с допущением в сем отношении исключения только относительно существующих ныне еврейских колоний, занимающихся земледелием[11];

 2) приостановить временно совершение купчих крепостей[12] и закладных на имя евреев, a равно и засвидетельствование на имя евреев арендных договоров на недвижимые имущества, находящиеся вне черты городов и местечек, и доверенностей на управление и распоряжение сими имуществами;

 3) воспретить евреям производить торговлю в воскресные дни и двунадесятые христианские праздники, с тем, притом, чтобы относительно самого закрытия в указанные дни торговых помещений, принадлежащих евреям, соблюдался тот же порядок, какой установлен в отношении закрытия вообще торговых помещений y христиан,[13] и

4) изложенные в пп. 1—3 меры применять лишь в губерниях постоянной оседлости евреев.[14]

Государь Император в 3й день мая 1882 года означенное Положение Комитета Министров Высочайше утвердить соизволил.

[1] Подробнее по этой теме в фундаментальном исследовании: John Doyle Klier, Russians, Jews, and the Pogroms of 1881–1882, Cambridge: Cambridge University Press, 2011, s. 96.

[2] Одновременно с Временными правилами 12 мая 1882 г. были законодательно оформлены распоряжения № 274. О преследовании всяких насилий над личностью и имуществом евреев, [w:] Собрание узаконений и распоряжений Правительства, издаваемое при Правительствующем Сенате. СПб.: Правительствующий сенат, 1882, 12 мая (№ 43). S. 451 и распоряжение № 275. О подтверждении губернским начальствам о своевременном принятии мер для отвращения беспорядков против еврейского населения, [w:] Собрание узаконений и распоряжений Правительства, издаваемое при Правительствующем Сенате. СПб.: Правительствующий сенат, 1882, 12 мая (№ 43). ss. 451-452.

[3] Майские законы не действовали в Королевстве Польском. Klier, Russians, Jews, and the Pogroms, s. 461.

[4] Юлий Гессен, История евреев в России, Спб. Тип. Ганзбурга, 1914, s. 337.

[5] Высочайше утвержденное мнение Государственного Совета от  29 декабря 1887 г. по вопросу о праве евреев , поселившихся до издания Высочайше утвержденного 3 мая 1882 года, положения Комитета Министров вне городов и местечек, переселятся на жительство из одних селений в другие. [w:] Полное собрание законов Российской империи. Cобрание третье (1881-1914), № 4924,  Т.7. СПб.:Гос. Тип., 1882, s. 530.

[6] Хотя по некоторым данным, события 1881 г. не стали поворотным моментом в истории еврейской иммиграции в Соединенные Штаты Америки, это было скорее продолжением  уже существовавшей тенденции, Gur Alroey, An Unpromising Land : Jewish Migration to Palestine in the Early Twentieth Century, Stanford: Stanford University Press, 2020, s. 56.

[7] Юлий Гессен, История евреев в России, Спб. Тип. Ганзбурга, 1914, s. 336.

[8] Как например, комиссией графа Палена и комиссией барона Икскуль фон Гильденбандта.

[9] 9 декабря 1903 г. был утвержден новый высочайше утвержденный список поселений (* будет представлен отдельным документом).

[10] Положение Комитета Министров было также опубликовано в Собрании узаконений и распоряжений Правительства, издаваемое при Правительствующем Сенате. СПб.: Правительствующий сенат, 1882. 12 мая, № 43, ст. 272, s. 450.

[11] Действие временных правил распространялось на территорию 15 губерний, которые составляли черту евр. оседлости. Перечень этих губерний регулировался т.н. Уставом о паспортах 1890 и 1903 гг.

[12] Под купчей крепостью понимается акт приобретения в собственность имущества в Российском Империи.

[13] Этот пункт принудил некоторых еврейских торговцев отказаться от соблюдения субботы.

[14] Высочайший указ 11 августа 1904 г. отменял действие временных правил в отношении некоторых категорий еврейского населения (*будет представлен отдельным документом).

  • 15/05/1882
  • Ziemie zabrane
  • Akty prawne
  • Akt emancypacyjny Żydów, 28 lipca [9 sierpnia] 1862

Ukaz Jego Cesarsko Królewskiej Mości dotyczący uprawnienia Żydów w Królestwie Polskim

Wypis z Protokołu Sekretariatu Stanu Królestwa Polskiego

z Bożej Łaski

MY ALEXANDER II-gi

Cesarz i Samowładca Wszech Rosji,

Wielki Książę Finlandzki.

etc., etc., etc.

Biorąc na uwagę, że dekret Króla Saskiego, Księcia Warszawskiego z d. 19 Listopada 1808 r. zawieszający Żydów NASZEGO Królestwa Polskiego aż do dalszej decyzji Rządu w nabywaniu dóbr nieruchomych, tudzież art. 16 księgi I-ej Kodeksu Cywilnego Królestwa Polskiego, i inne urządzenia, przez które Żydzi poddani Królestwa Polskiego, w używaniu niektórych praw cywilnych są ograniczeni lub wyjątkowym przepisom poddani, zostają w związku z dekretem Króla Saskiego z dnia 17 Października 1808 roku, mocą którego mieszkańcy w teraźniejszym Królestwie Polskim osiedli, wyznający religię Mojżesza, w używaniu praw politycznych zostali zawieszeni, a wszystkie te rozporządzenia nie odpowiadają ogólnym zasadom, obowiązującego w Królestwie NASZEM prawodawstwa, oraz duchowi Ukazu NASZEGO z dnia 24 Maja (5 Czerwca) 1861 roku, w przedmiocie wyborów do Rad Powiatowych miejskich i gubernialnych, który wszystkich poddanych NASZEGO Królestwa Polskiego, bez różnicy stanu i wyznania, pisać i czytać po polsku umiejących, do wyborów na Członków Rad pomienionych dopuścił; zważywszy dalej, że ze zniesieniem pańszczyzny, ustanie jeden z powodów zakazania Żydom nabywania dóbr ziemskich, a którym jest ten: iżby oni zwierzchnictwa dominialnego nad ludem chrześcijańskim, opierającego się na stosunku pańszczyźnianym, nie dostępowali;

zważywszy, że przepisy ograniczające Żydów co do możności zamieszkiwania w niektórych miejscach, zmiany wymagają;

zważywszy z drugiej strony, że Żydzi za przypuszczeniem ich do dobrodziejstw powszechnego prawa krajowego, powinni w czynnościach życia cywilnego zaniechać używania języka i pisma osobnego;

zważywszy na koniec, że inne również urządzenia szczegółowe, dotyczące Żydów w Królestwie Polskim, tak pod względem prawa zajmowania się rzemiosłami, przemysłem i handlem, jak i co do podatków oddzielnych, tę część mieszkańców kraju dotykających, potrzebują przejrzenia i zastosowania do obecnego stanu prawodawstwa w Królestwie Polskim, po wysłuchaniu Rady Stanu, na przedstawienie p. o. Namiestnika NASZEGO w Królestwie Polskim, postanowiliśmy i stanowimy, co następuje:

Art. 1. Zaprowadzone dekretem Króla Saskiego, Księcia Warszawskiego, z dnia 19 listopada 1808 roku, zawieszenie Żydów poddanych NASZEGO Królestwa Polskiego w wolności kupowania i jakiegokolwiek nabywania na własność dóbr ziemskich nieruchomych uchyla się, z następującym jedynie zastrzeżeniami:

a) że w nabytych przez siebie dobrach, nie mogą do lat 10-u od ogłoszenia niniejszego Ukazu, sprawować Urzędu Wójta Gminy, lub zastępcy tegoż, na które to urzędy, wybór i nominację z osób wyznania chrześcijańskiego, na przedstawienie właściciela dóbr, władza Rządowa dopełniać będzie, koszty zaś utrzymania Wójta Gminy w określonych przepisami granicach, właściciel ponosić winien;

b) że osady rolne pańszczyźniane, pod Ukaz z roku 1846 podpadające, nie mogą być nabywane przez Żydów od posiadających je osadników, dopóki robocizna przymusowa z tych osad należna, czynszem wieczystym zastąpiona nic zostanie;

c) że prawo kollacji[1] i prezentowania beneficjów kościelnych, w dobrach przez Żydów nabytych, o ile by prawo to, wraz z dobrami na rzecz ich przechodzić miało do rządu należeć będzie, co wszakże nie uwalnia starozakonnego nabywcę dóbr, od obowiązku z tytułu dziedzictwa dóbr, łącznie ze współ parafianami w odpowiednim do ogólnych obowiązujących w tej mierze przepisów stosunku, przykładania się do składek na utrzymanie kościoła, zabudowań plebańskich, cmentarzy i t. p.;

d) że co do wykonywania propinacji i wyszynku trunków w dobrach, Żydzi nabywający dobra ziemskie, stosować się mają ściśle do obowiązujących obecnie przepisów.

Art. 2. Ograniczenia i zakazy co do możności zamieszkiwania Żydów w miastach lub niektórych ich częściach, oraz wsiach z jakich bądź tytułów, przywilejów, lub urządzeń wypływające, jak niemniej w pasie granicznym 21 wiorstowym, niniejszym uchylają się.

Art. 3. W miastach wszelkich Królestwa, Żydzi nabywać mogą na własność pod jakim bądź prawnym tytułem, domy i wszelkie inne nieruchomości. Przeciwne temu ograniczenia i zakazy z postanowienia Królewskiego z dnia 19 (31) lipca 1821 roku i innych wynikające, uchylają się.

Art. 4. Żydzi poddani Królestwa Polskiego, na równi z innymi mieszkańcami, mogą być świadkami wiarogodnymi przy wszystkich aktach notarialnych i aktach stanu cywilnego, o ile znajdują się w warunkach, przepisanych ogólnemu prawami.

Art. 5. Nie będzie także odtąd w sprawach kryminalnych czynioną różnica pomiędzy zeznaniami chrześcijan a Żydów, i dla tego rozporządzenia § 335 w ustępie 7 tudzież § 357 w ustępie 8 obowiązującej, dotąd Ordynacji Kryminalnej Pruskiej, niniejszym uchylają się.

Art. 6. W miejsce teraźniejszej formy przysięgi dla Żydów, używanej przy świadczeniu w sprawach cywilnych i kryminalnych, niemniej w przysięgach: deferowanej[2] i referowanej[3] z urzędu naznaczonej, i przy inwentarzach, ustanawia się forma przysięgi dla Żydów, w osnowie do Ukazu niniejszego dołączonej.

Art. 7. Od ogłoszenia niniejszego Ukazu, żadne czynności cywilne lub handlowe piśmienne, jako to: testamenty, umowy, zobowiązania, obligi, weksle, rachunki, księgi i korespondencje handlowe, oraz inne jakie bądź akta i dokumenty, nie będą mogły być spisywane lub podpisywane w języku hebrajskim lub żydowsko-niemieckim, ani w jakim bądź języku pismem hebrajskim, a to pod nieważnością aktu samem przez się prawem.

Art. 8. Radzie Administracyjnej NASZEGO Królestwa Polskiego polecamy zarządzić Władzom, do których to należy, przejrzenie przepisów w Królestwie Polskim dotąd obowiązujących, co do Żydów, pod względem wolności prowadzenia rzemiosł, handlu i przemysłu, tudzież co się dotyczy podatków szczególnych na te część ludności oddzielnie nałożonych. Rada Administracyjna zaprojektuje NAM zmiany, jakie by w tej mierze ze względem na obecne prawodawstwo w Królestwie, oraz na potrzebę Skarbu Królestwa, stopniowo zaprowadzić wypadało.

Art. 9. Wykonanie niniejszego Ukazu, który w Dzienniku Praw zamieszczony być ma, Radzie Administracyjnej Naszego Królestwa Polskiego polecamy.

Dan w Carskim Siele[4], dnia 24 Maja [5 Czerwca] 1862 roku.

(M.P.) Przez Cesarza i Króla

Minister Sekretarz Stanu,

(podpisano) J. Tymowski[5].

Zgodnie z oryginałem:

Minister Sekretarz Stanu,

(podpisano) J. Tymowski.

Zgodnie z wypisem:

p. o. Sekretarza Stanu, (podpisano) Kretkowski[6].

Za zgodność:

Dyrektor Główny Prezydujący w Komisji Rządowej Sprawiedliwości, Członek Rady Stanu, Leon Dembowski[7].

Dyrektor Kancelarii, Radca Stanu J. Ornowski[8].

Dzień ogłoszenia dnia 28 lipca (9 sierpnia) 1862 r.

Źródło:

Akt emancypacyjny Żydów (lub Ukaz Jego Cesarsko Królewskiej Mości dotyczący uprawnienia Żydów w Królestwie Polskim). Dziennik Praw [Królestwa Polskiego], t. 60, nr 180, Warszawa 1862, s. 19-33.

[1] Kollacja – prawo do prezentowania zwierzchności kościelnej, osoby do obsadzenia wakującego beneficjum kościelnego (czyli urzędu duchownego).

[2] Przysięga deferowana – (inaczej naznaczona), rodzaj przysięgi w której jedna strona wyznacza drugą do złożenia przysięgi (zazwyczaj przeciwnikowi w sprawie sądowej). Przysięga ta stanowiła dowód w sprawie.

[3] Przysięga referowana – (inaczej odkazana, odparta) była stosowana w stosunku do strony przeciwnej, gdy tamta deferowała wcześniej przysięgę. Przysięga ta stanowiła dowód w sprawie.

[4] Carskie Sioło – miasto położone około 25 km od Petersburga (gubernia petersburska), w której znajdowała się rezydencja należąca do carów Cesarstwa Rosyjskiego.

[5] Józef Sulpicjusz Tymowski (1791-1871) – urzędnik, pełnił rozliczne funkcje administracyjne w Królestwie Polskim na szczeblu centralnym. W 1855 roku został członkiem Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego, w której pełnił funkcję Sekretarza Stanu, rok później został członkiem cesarskiej Rady Państwa w Departamencie do Spraw Królestwa Polskiego.

[6] Włodzimierz Rajmund Kretkowski (1821-1894) – urzędnik, polityk. Sprawował różne funkcje w administracji centralnej Królestwa Polskiego, m.in. w 1862 mianowano go p. o. sekretarza stanu przy Radzie Administracyjnej (był zastępca Juliusza Enocha), następnie w tym samym roku na stanowisko p. o. prezesa dyrekcji głównej Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. W 1862 roku zdymisjonowany za sprzyjanie powstańcom styczniowym. Od 1867 roku prowadził kancelarię notarialną aż do swojej śmierci.

[7] Leon Dembowski (1789-1878) – polityk, piastował stanowiska w Rządzie Tymczasowym w Królestwie Polskim. Podczas powstania listopadowego był na stanowisku ministra skarbu w Rządzie Tymczasowym. Członek Rady Stanu Królestwa Polskiego w latach 1861-1867.

[8] Józef Ornowski (ok. 1806-1867) – magister prawa, wchodził w skład Komisji Rządowej Sprawiedliwości w funkcji dyrektora kancelarii (1848-1863).

  • 09/08/1862
  • Królestwo Polskie
  • Akty prawne
  • Rota przysięgi dla Żydów, 5 czerwca 1862

Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Sprawiedliwości. Część II. B. Organizacja Sądownictwa Karnego. Tom. XII. Przepisy dotyczące organizacji sądownictwa karnego, [Warszawa] 1867, nr 226, s. 651-652.

  • 05/06/1862
  • Królestwo Polskie
  • Bibliografie
  • Rota przysięgi dla Żydów

Źródło

Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Sprawiedliwości. Część II. B. Organizacja Sądownictwa Karnego. Tom. XII. 1Przepisy dotyczące organizacji sądownictwa karnego, [Warszawa] 1867, nr 226, s. 651-652.

Kontekst historyczny

W prawodawstwie Królestwa Polskiego występowała instytucja przysięgi, którą składano w różnych okolicznościach, m.in. przy spisywaniu inwentarzy pozostałości podczas Rady Familijnej[1]czy np. przy zeznaniach składanych w drodze administracyjnej przed Sądem[2]. W prawodawstwie Królestwa ważne miejsce zajmowały regulacje odnośnie do przysięgi odbieranej od Żydów. Uważano, że Żydzi szukają sposobów unieważnienia przysięgi i w tym celu zaostrzano przepisy, aby temu zapobiec. W 1823 roku Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wydała odezwę, w której określano jak ma przebiegać procedura przysięgi i jakie mają zostać dopełnione formalności. Komunikat zawierał zalecenie, aby używano przy tym Tory w formie zwoju, gdyż jak argumentowano, jej użycie miało nadać czynności cechy bardziej „uroczyste”. Podczas przysięgi powinna być obecna osoba ze społeczności żydowskiej, znana ze znajomości prawa żydowskiego (np. rabin). Sama odezwa zawierała również informację, że Żydzi dopatrywali się braku ważności przysięgi, jeżeli zwój Tory był z jakimiś uszczerbkami, szczególnie gdyby odnaleziono w nim nieczytelne litery[3]. Problem z odbieraniem przysięgi od Żydów pozostawał aktualny, tak, że w latach 60. wydano kolejne zarządzania i odezwy dotyczące tej sprawy.

Dokument

(d. 24 maja (5 czerwca) 1862 r.)[4],

NAJJAŚNIEJSZY PAN[5] przeglądać raczył w Carskiem-Siole[6],

d. 24 Maja (5 Czerwca) 1862 roku.

Minister Sekretarz Stanu, (podpisano) J. Tymowski[7].

Urzędnik przysięgę odbierający, w obecności duchownego wyznania Mojżeszowego[8], wyłoży przysięgającemu skutki prawne krzywoprzysięstwa i odpowiednie przepisy Kodeksu kar głównych i poprawczych mu odczyta[9].

Następnie, wykonywający przysięgę trzymać będzie w ręku podczas tejże Rodał, to jest pięć ksiąg Mojżesza na pergaminie[10].

Przed wykonaniem przysięgi, asystujący duchowny wystawi[11] przysięgającemu, że podług tradycji religijnej, wstrząsła się ziemia cała, kiedy przy ogłoszeniu na górze Synai słyszeć się dały słowa: „nie będziesz brał imienia Boga twego nadaremno”; że podług Pisma Świętego wszelkie naruszenia przepisów Zakonu mogą być przed Sądem Bożym przebaczone, tylko krzywoprzysięstwo nigdy bez kary pozostać nie może[12].

Potem przysięgający mówić będzie za urzędnikiem wobec duchownego:

„Przysięgam na Boga Adonaj[13], na Boga Izraela, czystym sercem, bez żadnej innej ukrytej myśli i z wiadomością skutków krzywoprzysięstwa w prawie Boskim i ludzkim, że”

powtarzając następnie rotę przez Sąd ustanowioną.

Po ukończeniu zeznania rotą objętego, przysięgający mówić będzie:

„Jako to wszystko rzetelnie zeznałem i że przysięga moja jest sprawiedliwa, mogę zawsze zdać sprawę przed Bogiem Adonaj, przed Bogiem Izraela i tak niechaj mi Bóg Wszechmogący na duszy i na ciele dopomoże.

Amen”.

Za zgodność:

P[ełniący]. O[bowiązki]. Sekretarza Stanu[14], (podpisano) Kretkowski[15].

[1] Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego, nr 427.

[2] Kodeks Postępowania Sądowego, nr 34-40.

[3] „Prawo Cywilne obowiązujące w Królestwie Polskie”, wyd. Stanisław Zawadzki, t. II, Warszawa 1861, s. 225-226.

[4] W Królestwie Polskim stosowano podwójną datację wprowadzoną w 1835 roku. Pierwsza data odnosi się do kalendarza juliańskiego, druga do gregoriańskiego. W XIX wieku różnica między kalendarzami wynosiła 12 dni.

[5] W 1862 roku carem Cesarstwa Rosyjskiego był Aleksander II Romanow (1818-1881).   

[6] Carskie Sioło – miasto położone około 25 km od Petersburga (gubernia petersburska), w której znajdowała się rezydencja należąca do carów Cesarstwa Rosyjskiego.

[7] Józef Sulpicjusz Tymowski (1791-1871) – urzędnik, pełnił rozliczne funkcje administracyjne w Królestwie Polskim na szczeblu centralnym. W 1855 roku został członkiem Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego, w której pełnił funkcję Sekretarza Stanu, rok później został członkiem cesarskiej Rady Państwa w Departamencie do Spraw Królestwa Polskiego.

[8] Mowa tu o rabinie. Rabin – duchowny w judaizmie, tradycyjnie jego uprawnienia powinny być potwierdzone smichą, czyli rodzajem upoważnienia do wykonywania tej czynności. W Królestwie Polskim od 1823 roku, rabini powinni być nominowani przez właściwą komisję wojewódzką. Rola rabina sprowadzała się do przewodnictwa duchowego i administrowania w gminie żydowskiej. W przeciwieństwie do duchownego wyznania rzymskokatolickiego, rabin nie pełni funkcji pośrednika między Bogiem a wyznawcami.

[9] Zapewne chodzi przepisy dt. krzywoprzysięstwa: „248. Za rozmyślne wykonanie fałszywej przysięgi, winny ulegnie: pozbawieniu wszelkich praw i zesłaniu na osiedlenie w Syberii”.  Zob. więcej.: Kodeks kar głównych i poprawczych, Warszawa 1847, art 248-252, s. 165-167. Dostępny na: https://pbc.biaman.pl/dlibra/docmetadata?id=4524&from=&dirids=1#info [dostęp z dnia: 18.11.2023].

o rozdział V. O Krzywoprzysięstwie.

[10] Rodał – w tym kontekście, nazwa Tory, tj. pięć pierwszych ksiąg Biblii Hebrajskiej (Pięcioksięgu). Spisany na pergaminie w formie zwoju. Zgodnie z zasadami judaizmu każda litera musi być czytelna, nieuszkodzona aby zwój był uznany jako dopuszczony do użytku liturgicznego w tym do czynienia przysięgi.

[11] Tj. objaśni.

[12] Traktat odnoszący się do składania przysiąg: Majmonides, Miszne Tora, sekcja: Sefer Haflaah, rozdział: Przysięga, 1. Dostępny na: https://www.sefaria.org/Mishneh_Torah%2C_Oaths.1.1?lang=bi [dostęp z dnia: 18.11.2023]. Artykuł odnoszący się do wprowadzonego ukazu na temat warunków przysięgi ukazał się w tym samym roku, co ukaz w „Jutrzence”. Zob.: H. Caro, Przysięga, „Jutrzenka : tygodnik dla Izraelitów polskich. (2) 1862, no 17, s. 131-133, dostępny na: https://crispa.uw.edu.pl/object/files/275144/display/JPEG [dostęp z dnia: 18.11.2023].

[13] Adonaj – jedno z imion Boga używanego przez Żydów.

[14] Radca Sekretarz Stanu Rady Administracyjnej. Jego zadaniem było m.in.: administrowaniem Kancelarią Rady oraz Przyboczną Namiestnika Królestwa Polskiego; przedstawianie spraw na posiedzeniach Rady; nadzorowanie opracowań protokołów z posiedzeń; kontrasygnowanie dokumentów namiestnika powstałych w Radzie Administracyjnej.

[15] Włodzimierz Rajmund Kretkowski (1821-1894) – urzędnik, polityk. Sprawował różne funkcje w administracji centralnej Królestwa Polskiego, m.in. w 1862 mianowano go p. o. sekretarza stanu przy Radzie Administracyjnej (był zastępca Juliusza Enocha), następnie w tym samym roku na stanowisko p. o. prezesa dyrekcji głównej Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. W 1862 roku zdymisjonowany za sprzyjanie powstańcom styczniowym. Od 1867 roku prowadził kancelarię notarialną aż do swojej śmierci.

  • 06/1862
  • Carskie-Sioło
  • Królestwo Polskie
  • Akty prawne
  • Postanowienie dotyczące korzystania z praw stanowych przez żydowskich właścicieli tzw. posiadłości rycerskich, 16 lutego 1859

Tytuł w języku dokumentu: Erlaß an die Königlichen Ober-Präsidenten der Provinz Schlesien und abschriftlich zur Kenntnißnahme und gleichmäßigen Beachtung an die Königlichen Ober-Präsidenten der übrigen Provinzen, die Ausübung ständischer Rechte durch jüdische Rittergutsbesitzer betreffend.

Źródło

Ministerial-Blatt für die gesamte innere Verwaltung in den Königlich Preußischen Staaten (1859), s. 50.

Kontekst

Pruski edykt emancypacyjny z 11 marca 1812 roku umożliwił Żydom nabywanie tzw. posiadłości rycerskich, czyli majątków ziemskich, których własność wiązała się z różnego rodzaju uprawnieniami w zakresie sądownictwa, administracji bądź reprezentacji stanowej. Prawo to ograniczone było w pierwszej połowie XIX wieku np. poprzez ustawodawstwo odnośnie powiatowych i prowincjonalnych sejmików (Kreis- und Provinzial-Landtage), udział w których dozwolony był jedynie chrześcijanom. Dopiero w latach 1850tych ministerstwo spraw wewnętrznych Prus uznało, że w związku z nową organizacją reprezentacji regionalnej, żydowscy właściciele dóbr rycerskich mają prawo udziału w niej. Konkretny przypadek w prowincji śląskiej stanowił podstawę do decyzji, która stała się obowiązująca w całej monarchii.

Dokument

Der jüdische Rittergutsbesitzer N. zu N.[1] hat in der im Original hier angeschlossenen Eingabe vom 18. v. M. seine Verstattung zur persönlichen Wahrnehmung der Standschaft beantragt. Mit Bezug auf die diesseitigen Erlasse vom 29. Juli 1851 und 8. August 1853 (Minist.-Bl. S. 163)[2] theile ich Ew. Excellenz zur gefälligen Bescheidung des N. und zur künftigen Beachtung in allen gleichen Fällen ergebenst mit, daß das Königliche Staats-Ministerium bei einer anderweiten Erwägung der Frage, ob den Juden nach Lage der Gesetzgebung die Ausübung ständischer Rechte auf Kreis- und Provinzial-Landtagen versagt werden könne, die Ueberzeugung gewonnen hat, daß diese Frage bereits in den bestehenden Gesetzen unzweifelhaft zu Gunsten der Juden entschieden ist.

Es kann hierbei dahingestellt bleiben, ob der Artikel 12. der Verfassungs-Urkunde in Verbindung mit Artikel 109.[3] den Bestimmungen der älteren Kreis- und Provinzial-Ordnungen, welche die Ausübung der Standschaft von der Gemeinschaft mit einer der christlichen Kirchen abhängig machen, ohne Weiteres derogirt hat, da die erlassenen Spezialgesetze die Aufhebung dieser Bestimmungen außer allen Zweifel stellen. Nachdem nämlich durch die Kreis-, Bezirks- und Provinzial-Ordnung vom 11. März 1850 dem klaren Wortlaute des Artikel 66.[4] zufolge die älteren Gesetze über die Kreis- und Provinzial-Stände aufgehoben worden waren, sind dieselben nur, so weit sie mit den Bestimmungen der Verfassungs-Urkunde nicht im Widerspruch stehen, wieder in Kraft gesetzt und es sind somit diejenigen in ihnen enthaltenen Vorschriften, welche die Gemeinschaft mit einer der christlichen Kirchen als Bedingung für die Standschaft voraussetzen, als nicht bestehend zu erachten. Die bisherige Auffassung erscheint hiernach bei richtiger Interpretation der bestehenden Gesetze nicht haltbar und ich ersuche daher mit Zustimmung des Königlichen Staats-Ministeriums und unter Allerhöchster Genehmigung Ew. Excellenz, unter Aufhebung der Eingangs ewähnten Erlasse meines Herrn Amtsvorgängers, hiernach wegen Zulassung des N. und der sonstigen jüdischen Rittergutsbesitzer in der Provinz zu den Kreistagen das weiter Erforderliche gefälligst zu veranlassen.

Berlin, den 16. Februar 1859.

Der Minister des Innern. Flottwell.[5]

[1] Niekiedy decyzje w konkretnych sprawach administracyjnych stawały się przepisami obowiązującymi w podobnych sprawach w przyszłości. Szczegółowe dane osobowe petenta, w tym jego nazwisko i miejsce zamieszkania, były zwykle anonimizowane.

[2] Postanowienia te wydane przez ministra spraw wewnętrznych dotyczyły praw żydowskich właścicieli dóbr rycerskich na Śląsku.

[3] Artykuł 12 konstytucji pruskiej z 5 grudnia 1848 roku stanowił, że związki wyznaniowe są samorządne w kwestiach organizacji i edukacji religijnej oraz dobroczynności. Artykuł 109 potwierdzał niezmienne funkcjonowanie organów władzy powołanych na podstawie obowiązujących przepisów.

[4] Artykuł 66 ordynacji powiatowo-prowincjonalnej z 11 marca 1850 roku stwierdzał, że wszystkie przepisy dotyczące administracji prowincjonalnej zostają zniesione, o ile stoją w sprzeczności z innymi obowiązującymi przepisami prawnymi.

[5] Eduard Flottwell (1786-1865) był ministrem spraw wewnętrznych Prus w latach 1858-1859.

  • 16/02/1859
  • Zabór Pruski
  • Akty prawne
  • O aktach stanu cywilnego dla Żydów, 20 kwietnia 1853

О Еврейских метрических книгах

Источник

Полное собрание законов Российской империи. Cобрание второе (1825-1881). Т. XXVIII. Отделение первое. СПб.: В типографии II Отделения Собственной Е.И.В. Канцелярии, 1852. №27172. С. 182-184.

Исторический контекст

Практика ведения записей гражданского состояния в Российской империи была введена в начале XVIII в., но касалась лишь православного населения. Позже постепенно требование ведения метрических книг распространилась на все конфессиональные группы (для лютеран – с 1764 г., для католиков – с 1826 г., для мусульман – с 1828 г.). Еврейское население было обязано вести метрические книги с 1835 г., согласно новому «Положению о евреях». Обязанности ведения метрических книг обычно возлагались на раввинов, однако не все еврейские кагалы (органы еврейского самоуправления, ликвидированы в 1844 г.) были согласны с такой практикой и перепоручали ведение метрических записей специальным общинным чиновникам. До введения метрических книг для еврейского населения раввины обязаны были лично свидетельствовать под присягой о возрасте или причинах смерти своих соплеменников[1]. Метрические книги издавались в местных типографиях по общему установленному государством шаблону. Записи в метрических книгах были основой идентификации подданного в Российской империи. 

Документ

20 апреля 1853 г. (по юлианскому календарю)

Высочайше утвержденное мнение Государственнаго Совета, распубликованное 26 Мая. О Еврейских метрических книгах.

Государственный Совет, в Департаменте Законов и в Общем Собрании, разсмотрев представление Министра Внутренних Дел о Еврейских метрических книгах, мнением положил: в дополнение и изменение подлежащих статей Свода Законов о Состоянии[2] (Т. IX) постановить:

1. Ведение метрических книг в Еврейских обществах возлагается на Раввинов. Если, по многолюдству общества, один Раввин не может успеть исполнить возложенных на него по предметам Еврейской веры обязанностей, то предоставляется обществу избирать на каждую тысячу душ по одному помощнику Раввина, с назначением ему жалованья от общества. Сии помощники должны быть утверждаемы губернским начальством и, по приводе их к присяге на верность службы, исполнять свою должность под непосредственным наблюдением и руководством Раввина.

2. Никакия другия лица, кроме утвержденных Правительством Раввинов и помощников их, не могут исполнять религиозных обрядов, означенных в ст. 1457 Т. IX Свода Зак[онов]. Изобличенные в нарушении сего правила подвергаются по суду: в первый раз тюремному заключению на время от двух до шести месяцев, или же заменяющим оное, по общему на cиe установленному порядку, наказаниям; а во второй, отдаче, без зачета, в рекруты, или же, по неспособности к службе военной, в исправительныя арестантския роты гражданскаго ведомства, на время от десяти до двенадцати лет. Глава семейства, для котораго будет совершен тот обряд, подвергается штрафу двадцати рублей серебром; браки же и разводы, совершенные не Раввинами или их помощниками, признаются незаконными.

3. Метрическая книги заготовляются Губернскими Правлениями, по данной форме. Все расходы на заготовление сих книг, не более однако же одного рубля за книгу, пополняются по распоряжению Начальников Губерний, из общаго коробочнаго сбора.

4. Метрическия книги, по надлежащем изготовлении, должны быть разосланы в Городския Думы, для передачи Раввинам, не позже 1 Октября.

5. Независимо от сих книг, Раввины имеют у себя частныя книги или тетради, в которыя все статьи, подлежащая ко внесению в метрическия книги, вписываются при самом совершении религиозных обрядов, на Еврейском и Русском языках, и не позже, как по истечение месяца вносятся в подлежащия метрическия книги, хранящияся при синагоге или молитвенном доме.

6. Метрическия книги и частныя тетради ежемесячно и по окончании каждаго года свидетельствуются Членами Еврейских Духовных Правлений[3] и при сем подводятся итоги о числе родившихся, браком сочетавшихся, разведшихся и умерших, сначала складом, а потом цифрами, на Русском и Еврейском языках, и затем удостоверяются подписью членов Правлений, вместе с Раввинами и их помощниками, в том, что книги оказались верны и в них нет никаких неисправностей. Во всех сих книгах подчисток не допускается; а если случится погрешность писца, то погрешительно написанное обводится со всех сторон чертами и о сем оговаривается в конце статьи, а далее пишется, что должно. Засим, всякая неисправность в ведении Еврейских метрических книг лежит на общей ответственности как Раввинов и их помощников, так и членов Молитвенных Правлений, и за всякую допущенную неисправность все они подвергаются взысканиям, определенным в 1915 ст. Уложения о Наказаниях[4].

7. По окончании года, в первых числах наступившаго года, Раввины представляют в Думы, Ратуши или Магистраты, по принадлежности, все метрическия книги, как общия, так и частныя. По поверке в сих местах означенных книг, делается в конце оных удостоверение: на общих, что оне согласны во всем с частными, и на сих последних, что они совершенно сходны с общими. Потом первыя сдаются в Архив, а последния возвращаются Раввинам, для хранения при Синагогах или молитвенных домах. За несвоевременное доставление Раввинами метрических книг, они подвергаются штрафу по десяти руб[лей] сер[ебром]; допустившие же такую неисправность во второй раз, удаляются от должности.

8. Думы, Ратуши или Магистраты, заведывающие хозяйством Евреев, ежегодно к 1 Марта, доносят Начальнику Губернии, что за истекший год еврейския метрическия книги от всех Раввинов доставлены и оказались исправными, или кем из них не доставлены, или хотя доставлены, но по поверке, найдены неисправными; в двух последних случаях, Начальники Губерний делают зависящая распоряжения о немедленном доставлении им метрических книг и о взыскании с виновных; по получении же означенных донесении извещают о том Департамент Духовных Дел Иностранных Исповеданий к 1 Апреля ежегодно.

9. Все справки по делам, производящимся в городских и земских полициях и в других местах, касающиеся до рождения, браков, разводов и смерти Евреев, делаются чрез подлежащая Думы, Ратуши или Магистраты. Метрическия свидетельства выдаются Раввинами или их помощниками для мещан, ремесленников и Евреев-земледельцев на гербовом листе пятнадцатикопеечнаго, а для прочих девяностокопеечнаго достоинства, и удостоверяются Думами, Ратушами или Магистратами, на основании хранящихся в сих местах Еврейских метрических книг.

10. Определение порядка выдачи метрических книг для исправляющих должность Раввинов при военнослужащих Евреях, а равно и хранения книг за прежние годы по сухопутному и морскому ведомствам, предоставляется ближайшему усмотрению главнаго начальства сих ведомств. Для служащих же при полицейских командах в С.-Петербурге и Москве нижних чинов из Евреев, cии книги выдаются из Управ Благочиния, куда и поступают обратно для хранения. Наблюдение за исправным ведением сих книг должны иметь сии самыя места, или лица, кому сими местами это будет поручено. Порядок сей распространяется и на другие города, где в полицейских командах находятся Евреи. Выдача, поверка и хранение метрических книг в сих местах возлагается на местныя полиции.

11. По Еврейским поселениям на казенных землях Новороссийскаго края обязанности Губернских Правлений по снабжение Раввинов метрическими книгами возлагаются на Попечительный Комитет; а обязанности Дум— на Окружные Приказы иностранных поселенцев, в заведывании которых находятся Еврейския колонии.

Резолюция. Его Императорское Величество воспоследовавшее мнение в Общем Собрании Государственнаго Совета, о Еврейских метрических книгах, Высочайше утвердить соизволил и повелел исполнить.

[1] Левитац И. Еврейские общины в России, 1772-1917. М., 2013. С. 153.

[2] Имеется в виду Свод законов о состоянии людей в государстве, который был систематизирован в рамках общей систематизации российского имперского законодательства под руководством М.М. Сперанского. «Свод законов о состоянии» был издан отдельным томом под номером 9 в 1835 г. В него включены законодательные акты, касающиеся «прав состояния» т.е. сословных прав разных групп населения Российской империи, в том числе иностранцев.

[3] Еврейские духовные правления избирались прихожанами синагог и молитвенных школ на три года. В состав духовного правления входил ученый, староста и казначей. Чаще всего позицию ученого занимал раввин. Члены духовного правления утверждались местными губернскими правлениями и находились под контролем органов городского общественного управления.

[4] Уложение о Наказаниях – первый уголовный кодекс в истории России. Подготовлен сотрудниками Второго отделения, утверждён императором Николаем I 15 августа 1845 года, введён в действие с 1846 года. Уложение представляло собой кодифицированный нормативный акт, содержавший как нормы, регулировавшие общие вопросы уголовного права, так и устанавливающие ответственность за совершение конкретных преступных посягательств.

  • 02/05/1853
  • Ziemie zabrane
  • Akty prawne
  • O zakazie golenia głów przez Żydówki, 12 kwietnia 1851

О запрещении женщинам еврейкам брить головы

Источник

Полное собрание законов Российской империи. Собрание второе (1825-1881). Т. XXVI. Отделение первое. СПб.: В типографии II Отделения Собственной Е.И.В. Канцелярии, 1852. №25113. С. 266-267.

Исторический контекст

Указ был издан Правительствующим Сенатом по личному распоряжению Николая I и являлся частью общей царской политики по аккультурации евреев и унификации их внешнего облика с окружающим населением. Указ повлек многочисленные протесты и петиции еврейских женщин к администрации губерний черты оседлости. В результате правительство было вынуждено пойти на уступки и предложить налог на ношение головных уборов на обритых головах в размере пяти рублей[1]. Галаха (т.е. еврейский религиозный закон) не предусматривала обязательного бритья головы. Это был локальный восточноевропейский обычай. Еврейские женщины обривали голову, вступая в замужество. Авторы начала ХХ в. отмечали, что масштабы протестов на запрет бритья голов были преувеличены, в действительности традиция бритья голов постепенно утрачивала свое значение и во второй половине XIX в. фактически исчезла[2].

Документ

12 апреля 1851 г. (по юлианскому календарю)

Документ: Сенатский, по Высочайшему повелению. О запрещении женщинам еврейкам брить головы.

Правительствующий Сенат слушали рапорт Министра Внутренних Дел, в коем изъясняет: Государь Император Высочайше повелеть соизволил запретить женщинам Еврейкам брить головы. О сей Высочайшей воле, он, Министр Внутренних Дел, доносит Правительствующему Сенату, присовокупляя, что он уже уведомил о семь Главных Начальников Губернских в коих дозволено Евреям постоянное жительство. Приказали: О сем Высочайшем Его Императорскаго Величества повелении, для обнародования и должнаго, до кого касаться может исполнения, послать указы во все Губернския, Войсковыя и Бессарабское Областное Правления и Палатам Государственных Имуществ, каковыми уведомить Министров, Военных Генерал-Губернаторов, Военных Губернаторов управляющих гражданскою частью и Генерал-Губернаторов.

[1] Eugene Avrutin Making Jews Legible. P. 43-44.

[2] Материалы и сообщения. Гонения на женские головные уборы (1853) // Еврейская старина. 1905. Т. 8. С. 400-401.

  • 24/04/1851
  • Ziemie zabrane
  • Akty prawne

Zbiór przepisów
administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Sprawiedliwości. Część II. B. Organizacja
Sądownictwa Karnego. Tom. XII. Przepisy dotyczące organizacji sądownictwa karnego, [Warszawa]
1867, nr 227. s. 655-661.

  • 04/04/1840
  • Królestwo Polskie
  • Bibliografie
  • Regulacje dla zgromadzeń reprezentantów gmin żydowskich w rejencji poznańskiej, 1 lipca 1834

Tytuł w języku dokumentu: Geschäfts-Regulativ für die Repräsentanten-Versammlungen der israelitischen Corporationen im Regierungs-Bezirke Posen.

Źródło

Archiwum Państwowe w Poznaniu, Starostwo Powiatowe w Babimoście (Landratsamt Bomst), nr 1057, s. 25-26.

Kontekst

Tymczasowe rozporządzenie dotyczące Żydów w Wielkim Księstwie Poznańskim z 1 marca 1833 roku zobowiązywało nadprezydenta prowincji poznańskiej do zatwierdzenia statutów gmin żydowskich zawierających m. in. liczbę i długość kadencji władz kahału (§ 6). W styczniu 1834 roku pełniący tę funkcję Eduard von Flottwell[1] wydał instrukcję, która regulowała zarówno powyższe kwestie jak i zarys obowiązków i praw poszczególnych organów gminy żydowskiej. Bazując na tej instrukcji, rejencja poznańska opublikowała 1 lipca 1834 roku dwa dokumenty: w jednym regulowała szczegółowo zakres i procedury działalności zgromadzenia reprezentantów kahału, w drugim te same kwestie w stosunku do „urzędników administracyjnych”[2] kahału. Ich celem była z jednej strony kontrola działalności gmin żydowskich i oczekiwana poprawa ich organizacji poprzez nadzór państwowy, z drugiej strony swego rodzaju unifikacja zarządzania i organizacji poprzez stosowanie analogii do funkcjonowania samorządów miejskich na bazie ordynacji miejskiej z 1831 roku.[3]

Regulacje dla zgromadzeń reprezentantów gmin żydowskich wpisane zostały do statutów gmin i obowiązywały oficjalnie do końca okresu rozbiorów.[4]

Dokument

§. 1. Die Repräsentanten erhalten durch die Wahl der Corporation[5] und durch das Gesetz die Vollmacht und Verpflichtung: in allen Angelegenheiten der Corporation, ohne Rücksprache mit der ganzen Corporation, oder mit einer Abtheilung[6] derselben, nach Ueberzeugung und Gewissen dieselbe zu vertreten und in Betreff des gemeinschaftlichen Vermögens, der Rechte und Verbindlichkeiten der Corporation, Namens derselben verbindende Erklärungen abzugeben. Doch haben die Repräsentanten nicht einzeln, sondern nur in der Gesammtheit die Befugniß, durch gemeinschaftliche Beschlüsse von ihrer gesetzlichen Vollmacht Gebrauch zu machen.

§. 2. Der Vorsteher der Repräsentanten-Versammlung hat das Recht und die Verpflichtung, Alles zu thun, was zur guten Ordnung in den Geschäften und Verhandlungen und zum gewöhnlichen nützlichen Betriebe der gemeinsamen Angelegenheiten erforderlich ist.

§. 3. Zu seinem Amte gehört es, die Repräsentanten zur Versammlung zu berufen, die Direction in derselben zu führen, die Geschäfte zu vertheilen, oder auch die Gegenstände der Berathung selbst vorzutragen, die Stimmen zu sammeln und dafür zu sorgen, daß alle Verhandlungen und Beschlüsse in deutscher Sprache abgefasst und von den anwesenden Mitgliedern vollzogen werden.

§. 4. Insbesondere ist es seine Pflicht darauf zu sehen, daß in den Versammlungen der Repräsentanten nichts wider die Gesetze und Rechte des Staats vorgenommen und beschlossen und daß jeder Beschluß dem Vorsteher der Verwaltungs-Beamten[7] zur Vollziehung oder Weiterbeförderung eingereicht werde. Nur in sehr dringenden Fällen, in denen die Uebergehung des Corporations-Vorstehers[8] durch erwiesene Nothwendigkeit gerechtfertigt wird, ist es der Repräsentanten-Versammlung verstattet, ihre Beschlüsse der höheren Behörde[9] direct vorzulegen.

§. 5. Die Versammlungen der Repräsentanten finden in der Regel alle 14 Tage am Dienstage statt; jedoch können auch noch außerordentliche Sitzungen abgehalten werden.

§. 6. Außer den Repräsentanten darf kein anderes Corporationsglied[10] den Sitzungen beiwohnen. Doch steht es jedem Mitgliede der Corporation frei, über alle, das Gemeinwesen betreffende Gegenstände, seine Meinungen und Vorschläge bei der Repräsentanten-Versammlung durch das Organ ihres Vorstehers schriftlich vorzutragen, die stattfindenden Mängel anzuzeigen und Verbesserungen in Antrag zu bringen.

§. 7. Die Versammlung ist nur dann befugt gültige Beschlüsse zu fassen, wenn wenigstens zwei Drittheile der Repräsentanten anwesend sind; deshalb muß in jedem Beschlusse der Versammlung ausdrücklich bemerkt werden, welche Repräsentanten anwesend und welche von ihnen abwesend waren.

§. 8. Einzelne Mitglieder dürfen von der Versammlung nur dann wegbleiben, wenn sie gegründete Entschuldigungen für sich haben. Diese müssen dem Vorsteher zur rechten Zeit angezeigt werden, damit derselbe, um die Versammlung vollzählig zu erhalten, die erforderlichen Stellvertreter einladen lasse. Der Vorsteher hat zugleich zu ermessen, ob die angeführte Entschuldigung des Ausbleibens gegründet ist; falls der Betheiligte sich bei dem diesfälligen Ausspruche des Vorstehers nicht beruhigt, so entscheidet die Versammlung der Repräsentanten nach Stimmenmehrheit.

§. 9. Für den Fall unentschuldigten Ausbleibens, für den Gebrauch ungegründeter oder unwahr gefundener Entschuldigung, für zu spätes Erscheinen in den Sitzungen und für andere Fälle dieser Art, durch welche die Ordnung gestört wird, verfällt das betreffende Individuum in eine Strafe von 15 Sgr. bis 1 Rthlr.[11] Diese Strafe wird von dem Vorsteher zum Armen-Fonds der Corporation eingezogen.

§. 10. Wer dreimal hintereinander ohne gehörige Entschuldigung von der Sitzung ausgeblieben ist, oder wiederholentlich Ordnung und Ruhe in derselben gestört hat, kann auf bestimmte Zeit oder für immer durch Stimmenmehrheit aus der Versammlung ausgeschlossen werden. Ein solcher Beschluß unterliegt jedoch der Bestätigung der Königlichen Regierung,[12] bevor er vollzogen wird.

§. 11. In der Regel soll bei jeder Sitzung über den zum Vortrage gebrachten Gegenstand auch Beschluß gefaßt werden; wenn indessen einzelne oder mehrere Mitglieder die Fortsetzung der Berathung in einer außerordentlichen oder in der nächsten gewöhnlichen Sitzung verlangen, so wird darüber abgestimmt und nach der Entscheidung der Mehrheit verfahren.

§. 12. Die Repräsentanten können keine gültige Sitzung halten ohne ordnungsmäßig von ihrem Vorsteher oder von dessen rechtmäßigem Stellvertreter dazu berufen zu seyn.

§. 13. In den Currenden zu außerordentlichen Sitzungen muß der Zweck der Versammlung, insofern derselbe nicht aus besondern Gründen geheim zu halten ist, angezeigt werden.

§. 14. Behufs der gewöhnlichen Sitzungen ist es hinreichend, wenn die Gegenstände, worüber Beschluß gefaßt werden soll, jedesmal vorher vom Vorsteher in ein Verzeichniß gebracht und in dieser Form einen Tag vor der Sitzung in der Versammlungsstube bekannt gemacht werden.

§. 15. Alle eingehende [sic] Sachen werden vom Vorsteher eröffnet, in das Geschäfts-Journal eingetragen und alsdann in der nächsten Sitzung zum Vortrage gebracht.

Jede Repräsentanten-Versammlung hat ein Protokollbuch zu führen, in welches alle ihre Beschlüsse nach der Zeitfolge eingetragen werden. Abschriften der Beschlüsse aus diesem Protokollbuche (Ausfertigungen) besorgt der Vorsteher und befördert dieselben an den Corporations-Vorsteher zur Vollziehung, resp. zur Weitersendung.

§. 16. Ueber alle zum Vertrag kommende Gegenstände ist jeder Repräsentant befugt, seine Meinung und was sonst zur Erläuterung der Sache dient, freimüthig zu äußern.

§. 17. Ein hinreichend geschicktes Mitglied der Repräsentanten-Versammlung, welches zugleich auch nicht zu sehr von den eigenen Geschäften in Anspruch genommen wird, ist zum Protokollführer zu erwählen. Diesem kann auch die Vertretung des Vorstehers in Abwesenheitsfällen von der Repräsentanten-Versammlung übertragen werden.

§. 18. Bei abzugebenden Erklärungen, oder etwaigen Einwendungen, die jeder Repräsentant nach seiner Einsicht vorzutragen berechtigt ist, darf er von keinem Mitgliede der Versammlung in seinem Vortrage unterbrochen oder gestört werden und erst wenn er mit diesem ganz zu Ende ist, darf ein Zweiter seine Meinung über den Gegenstand mittheilen. Ueber Alles, was bei den Sitzungen gesprochen wird, oder sonst vorkommt, muß von allen Mitgliedern die strengste Verschwiegenheit gehalten werden.

§. 19. Der Vorsteher kann von den Mitgliedern verlangen, daß sie ihre Meinungen der Reihe nach abgeben und sobald die gegebenen Stimmen laut gezählt sind, wird vom Vorsteher der Beschluß bekannt gemacht und in das Protokoll eingetragen, ohne daß es alsdann Jemandem gestattet ist, seine persönliche Meinung weiter mündlich zu verfechten; doch hat Jeder das Recht, seiner abweichenden Abstimmung im Protokoll miterwähnen zu lassen.

§. 20. Der Vorsteher darf nicht zulassen, weder daß die Diskussionen auf andere Gegenstände, als auf die der jedesmaligen ordnungsmäßigen Berathung gerichtet werden, noch daß einzelne Mitglieder besondere Diskussionen unter sich eröffnen.

§. 21. Die Versammlung faßt ihre Beschlüsse nach der absoluten Stimmenmehrheit und bei gleichen Stimmen gibt die Stimme des Vorstehers den Ausschlag.

§. 22. Ist der Gegenstand der Berathung von Wichtigkeit, oder erfordert er Prüfung an Ort und Stelle, so kann er von einer durch die Versammlung zu erwählenden Deputation untersucht und der Versammlung zum Beschluß vorgetragen werden.

§. 23. Wird in der Sitzung über ein Recht oder über eine Verpflichtung der Corporation berathen, wobei das Interesse eines, oder mehrerer Repräsentanten im Widerspruche steht, so müssen die Betheiligten die Versammlung verlassen und werden statt ihrer, Stellvertreter berufen. Tritt dieser Fall bei einer solchen Zahl von Repräsentanten ein, daß eine beschlußfähige Versammlung von unbetheiligten Repräsentanten und Stellvertretern nicht zusammenberufen werden kann, so muß der Vorsteher der Verwaltungs-Beamten von diesem Vorfalle in Kenntniß gesetzt werden, damit er darüber an die vorgesetzte Behörde berichte.

§. 24. Bei der Unterschrift und im Siegel führt die Repräsentanten-Versammlung die Bezeichnung: „Repraesentanten der israelitischen Corporation zu N. N.“

Alle Ausfertigungen werden vom Vorsteher und wenigstens von noch zwei Mitgliedern unterzeichnet und mit dem Siegel der Repräsentanten-Versammlung bedruckt.

§. 25. Die Repräsentanten-Versammlung ist befugt, alle Zweige der Corporations-Verwaltung durch Deputationen aus ihrer Mitte von 2 bis 5 Mitgliedern untersuchen und sich über den Befund Bericht erstatten zu lassen. Doch darf dies nicht ohne vorherige Benachrichtigung und in der Regel auch nicht ohne den Zutritt des Vorstehers der Verwaltungs-Beamten oder eines Deligirten desselben geschehen.

§. 26. Zu dem Geschäfts-Ressort der Repräsentanten-Versammlung gehören insbesondere folgende Gegenstände:

a) Prüfung des Schuldenwesens der Gemeinde und Aufstellung eines speziellen Schulden-Tilgungs-Plans; nebst der Controlle über das, von den Verwaltungs-Beamten zu führende Schulden-Conto;

b) Controlle aller Corporations-Einnahmen, ins Besondere der Kauscher-Fleisch-Abgabe (Krupke)[13] und des Communal-Vermögens, mit sorgfältiger Beurtheilung, wie solches in Zukunft möglichst vortheilhaft zu benutzen sei;

c) Aufstellung des Ausgabe- und Einnahme-Etats für die Corporation;

d) Prüfung der Gemeinde-Rechnung und eventuelle Decharge des Rendanten;

e) Controlle der Corporations-Verwaltung überhaupt und Revision der Communal-Cassen-Verwaltung ins Besondere;

f) Controlle des Armen-Wesens und der wohlthätigen Privat Institute, jedoch ohne Störung der Privat-Stiftungen und der Vereine zum Zwecke der Wohlthätigkeit;[14]

g) Repartition der Corporations-Lasten und Leistungen;

h) Bewilligung außerordentlicher Geldmittel über den Betrag der, in dem Jahres-Etat bereits bewilligten Summen, endlich

i) die jedesmalige Beschlußnahme, ob Namens der Corporation Prozesse angestellt, Käufe, Verkäufe, Vergleiche und andere Contrakte abgeschlossen werden sollen, in denen es sich um die Substanz des Corporations Vermögens handelt.

§. 27. Beschwerden über den Corporations Vorsteher und über die übrigen Verwaltungs-Beamten sind an die vorgesetzte Landräthliche Behörde zu richten. Die Repräsentanten-Versammlung hat in dieser Hinsicht keine Befugnis, selbst zu untersuchen und selbst zu entscheiden.

§. 28. Alle Beschlüsse der Repräsentanten-Versammlung, welche eine Veränderung in der Substanz des Corporations-Vermögens, die Erhebung von Gemeindesteuern und Lasten, eine Prozeßführung, die Feststellung des Corporations-Etats, Bewilligung von Gehältern, die persönlichen Rechte einzelner Mitglieder u. s. w. betreffen, sind nur erst dann gültig und vollzugsfähig, wenn sie die höhere Bestätigung der Regierung oder ihres Kommissarii[15] erhalten haben. Alle sonstigen Beschlüsse hat der Corporations-Vorsteher, wenn er mit ihnen einverstanden ist, ohne Weiteres zu vollziehen.

Die Repräsentanten-Versammlung ist dagegen berechtigt und verpflichtet, sich durch ihren Vorsteher von der Ausführung ihrer Beschlüsse Ueberzeugung zu verschaffen und die Akten einzusehen.

§. 29. Die Mitglieder der Repräsentanten-Versammlung sind der Corporation für allen Nachtheil und Schaden verantwortlich, welcher dem Gemeinewesen durch ihr Verschulden zugefügt wird.

§. 30. Sollte eine Repräsentanten-Versammlung fortwährend ihre Pflichten vernachlässigen und in Unordnung und Partheiung verfallen, so wird sie von der Regierung nach vorgängiger Untersuchung aufgelöst und eine neue Repräsentation gebildet, die Schuldigen aber auf eine gewisse Zeit oder für immer zur Wahl für unwürdig erklärt werden. Außerdem bleibt in dazu geeigneten Fällen die gerichtliche Bestrafung vorbehalten.

Posen, den 1. Juli 1834 Königliche Regierung, Abtheilung des Innern.

[1] Eduard von Flottwell (1786-1865) był nadprezydentem prowincji poznańskiej w latach 1830-1841.

[2] Odnośnie niefortunności tego określenia, zob. przypis 56.

[3] Ordynacja miejska z 19 listopada 1808 roku była pruską ustawą, która regulowała kwestie komunalne takie jak: prawo miejskie, wybory i kompetencje władz samorządowych, finanse miejskie. Zaktualizowana ordynacja miejska uchwalona została 17 marca 1831 roku.

[4] Michael K. Schulz: The Prussian Partition 1815-1914, w: François Guesnet, Jerzy Tomaszewski (red.), Sources on Jewish Self-Government in the Polish Lands from Its Inception to the Present, Leiden 2022, s. 216-217.

[5] Tutaj w znaczeniu gmina żydowska.

[6] Nie do końca jasne, do czego odnosi się to określenie. Może tu chodzić o zarząd gminy, jej ważniejszych urzędników, jak rabin, albo istniejące w jej ramach stowarzyszenia, w tym np. bractwo pogrzebowe.

[7] Przewodniczący „urzędników administracyjnych” to po prostu przewodzący parnas.

[8] Przewodniczący „korporacji” to w tym przypadku parnas.

[9] Chodzi tutaj o władze państwowe, takie jak prezydium policji, landrat czy rejenca.

[10] „Człon korporacji” to w tym przypadku członek gminy.

[11] Jeden talar (Reichsthaler) stanowił równowartość 30 srebrnych groszy (Silbergroschen).

[12] W tym przypadku to rejencja poznańska.

[13] Podatek od konsumpcji koszernego mięsa (zwana krupką bądź bardonem) stanowił jeden z najważniejszych źródeł dochodu gmin żydowskich w okresie nowożytnim.

[14] Stowarzyszenia dobroczynne istniejące w ramach bodaj każdej gminy żydowskiej stanowiły ważny element życia społecznego i organizacji finansów kahału.

[15] Tutaj w znaczeniu rejencji jako całej istytucji lub jednego z jej urzędników.

  • 01/07/1834
  • Zabór Pruski
  • Akty prawne
  • Tymczasowe rozporządzenie dotyczące Żydów w Wielkim Księstwie Poznańskim, 1 czerwca 1833

Tytuł w języku dokumentu: Vorläufige Verordnung wegen des Judenwesens im Großherzogtum Posen.

Źródło

M. G. Kletke (red.): Organisation des Juden-Wesens im Großherzogthum Posen, enthaltend eine Sammlung sämmtlicher hierüber ergangenen Kabinets-Ordres, Ministerial-Rescripte, Oberpräsidial-Erlasse und Verfügungen der Königlichen Regierungen zu Posen und Bromberg, Berlin 1843, s. 1-10.

Kontekst

Po nieudanej próbie rozciągnięcia edyktu emancypacyjnego z 11 marca 1812 roku na pozostałe kraje utworzonego w 1815 roku Związku Niemieckiego, państwo pruskie odłożyło plany wdrożenia jednolitego ustawodawstwa wobec zamieszkałych na jego terytorium Żydów na bliżej nieokreśloną przyszłość. Do połowy XIX wieku istniało na jego terenie równolegle ponad 20 okręgów o różnorodnych przepisach prawnych wobec wyznawców judaizmu.[1]

Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim stanowili nie tylko największą społeczność tego wyznania w jakiejkolwiek pruskiej prowincji. Ze względu na intensywne konktakty ze współwyznawcami w Królestwie Polskim odróżniali się oni zarówno ubiorem, językiem jak i obrzędami i formą religijności od większości pruskich Żydów. Prawodawstwo wobec nich stanowiło niejasny amalgamat przepisów z pierwszego okresu pruskiego (1793-1806), z czasów Księstwa Warszawskiego (1807-1815) jak i wprowadzonych po powrocie do Prus w wyniku kongresu wiedeńskiego (1815). Niejasność co do obowiązującego stanu prawnego z jednej strony oraz przekonanie dworu królewskiego oraz elity urzędniczej co do wychowawczej roli prawodawstwa z drugiej strony, były podstawą do uchwalenia tymczasowego rozporządzenia wobec Żydów w Wielkim Księstwie Poznańskim. Przepisy te obowiązywały do czasu wejścia w życie ustawy dotyczącej stosunków żydowskich z 23 lipca 1847 roku.[2]

Dokument

Wir Friedrich Wilhelm, von Gottes Gnaden König von Preußen etc. etc.

Nachdem Wir Uns von der Nothwendigkeit überzeugt haben, den bürgerlichen Zustand der Juden in Unserer Provinz Posen baldigst, und noch vor Erlassung eines, die gesammten Provinzen Unserer Monarchie umfassenden Gesetzes über sie staatsbürgerlichen Verhältnisse der Juden zu verbessern, und die aus der Lage der Gesetzgebung über diesen Gegenstand hervorgehenden Zweifel zu beseitigen; so ertheilen Wir zu diesem Zwecke folgende vorläufige Vorschriften, mit dem Vorbehalt, solche nach Maaßgabe des künftigen allgemeinen Gesetzes zu ergänzen und abzuändern.

Verbesserung der Gemeine-Verwaltung der Juden.

§1. Die Judenschaft jedes Ortes bildet, wie bisher, eine vom Staate geduldete Religionsgesellschaft, welcher aber in Beziehung auf ihre Vermögens-Angelegenheiten die Rechte einer Korporation beigelegt werden. Wenn bisher die Judenschaften mehrerer Orte zu einer Synagoge[3] vereinigt waren, so soll diese Vereinigung auch Hinsichts der Korporations-Angelegenheiten fortdauern.

§2. Der Korporations-Verband bezieht sich nur auf die inneren Verhältnisse der Synagogen-Gemeinen (§ 20. Tit. 2. und §13. seq. Tit. 6. Th. II. des Allgemeinen Landrechts)[4] und auf diejenigen Gegenstände, welche diese Verordnung als Korporations-Angelegenheiten ausdrücklich bezeichnet. In allen andern bürgerlichen Angelegenheiten findet zwischen den Mitgliedern der Judenschaften kein solcher Verband statt, sie werden vielmehr in dieser Beziehung als Theilnehmer ihrer Ortsgemeinen[5] nach den für diese bestehenden oder zu erlassenden Ordnungen beurtheilt.

§3. Jeder Jude, welcher in einem Synagogen-Bezirke oder Orte seinen Wohnsitz hat, gehört zur Korporation.

§4. Stimmfähig in dieser Korporation, Hinsichts ihrer §2. bezeichneten Angelegenheiten, sind alle diejenigen männlichen volljährigen und unbescholtenen Juden, welche entweder ein Grundstück besitzen, oder ein Gewerbe selbstständig betreiben, oder sich außerdem selbstständig und ohne fremde Unterstützung ernähren.

§5. Die stimmfähigen Mitglieder der Korporation sollen in Gegenwart und unter Aufsicht eines Regierungs-Kommissarius[6] eine Anzahl von Repräsentanten, und diese wiederum in gleicher Art die Verwaltungsbeamten wählen, welche von der Regierung bestätigt werden, und ihr Amt unentgeldlich zu verwalten haben.

§6. Die Bestimmungen über die Zahl der Repräsentanten, der Verwaltungsbeamten[7] und über die Dauer ihrer Verwaltung, soll das Statut jeder Korporation enthalten, welches die Regierung nach Vernehmung der Repräsentanten zu entwerfen und der Ober-Präsident[8] zu bestätigen hat. Für die erste Wahl bleibt die Bestimmung wegen der Anzahl der Repräsentanten und Verwaltungs-Beamten der Regierung vorbehalten.

§7. Die Rechte und Pflichten der Repräsentanten und der Verwaltungsbehörden[9] gegen einander, gegen die Korporation und gegen dritte Personen sind nach den Vorschriften zu beurteilen, welche die revidirte Städteordnung vom 17ten März 1831[10] über die Rechte und Pflichten des Magistrats und der Stadtverordneten enthält.

§8. Die Verwaltung der Vermögensangelegenheiten der Korporation steht unter der unmittelbaren Aufsicht der Regierung oder ihres Kommissarius, ohne ihre Genehmigung dürfen keine Schulden aufgenommen, keine Grundstücke erworben oder veräußert, und keine neue [sic] Abgaben eingeführt werden. Sie hat das Recht und die Verpflichtung, die Verwaltung durch Kommissarien unter Zuziehung der Repräsentanten revidiren zu lassen, den Beschwerden der Letzteren über die Verwaltung abzuhelfen und darauf zu halten, daß die Rechnungslegung an die Repräsentanten regelmäßig erfolge.

Sorge der Korporationen für den Schul- und Religions-Unterricht der jüdischen Kinder.

§9. Die jüdischen Korporationen, und insbesondere ihre Verwaltungsbehörden, sind verpflichtet, dafür zu sorgen, dass es keinem schulfähigen Kinde – vom 7ten bis zum zurückgelegten 14ten Lebensjahre – an dem gehörigen Schulunterricht fehle. Sie sind dafür verantwortlich, dass alle Kinder, mithin sowohl Knaben als Mädchen, in diesem Alter die öffentlichen Schulen vorschriftsmäßig besuchen, und zugleich verbunden, ganz dürftigen Kindern die nöthigen Kleidungsstücke, das Schulgeld und die sonstigen Schulbedürfnisse aus den etwa dafür bestehenden besonderen Fonds, in deren Ermangelung aber aus dem Korporationsvermögen zu gewähren.

§10. Unter öffentlichen Schulen werden sowohl die christlichen, als die mit Genehmigung des Staats nach einem bestimmten Lehrplane eingerichteten und mit vollständig qualificirten und durch die Regierung bestätigten jüdischen Lehrern besetzten jüdischen Schulen verstanden. Jedoch kann der Privatunterricht der Kinder, mit ausdrücklicher Genehmigung der Regierung den Eltern ausnahmsweise gestattet werden.

§11. Für den besonderen Religionsunterricht der jüdischen Kinder zu sorgen, bleibt jeder Gemeinde vorbehalten. Jedoch sollen auch als Religionslehrer nur solche Personen zugelassen werden, welche zur Ausübung eines Lehramtes vom Staate die Erlaubnis erhalten haben.

§12. Die Lehrsprache beim öffentlichen Unterricht in den jüdischen Schulen ist die Deutsche.

§13. Nach vollendeter Schulbildung der jüdischen Knaben haben die Verwaltungsbehörden der Korporationen dafür zu sorgen und sind dafür verantwortlich, daß jeder Knabe irgend ein nützliches Gewerbe erlerne, oder sich auf wissenschaftlichen Lehranstalten einem höhern Berufe widme, und daß keiner derselben zu einem Handel oder Gewersbetrieb im Umherziehen gebraucht werde. Dieser Verbindlichkeit sollen sie durch die mit den Vätern oder mit den Vormündern zu treffenden Verabredungen zu genügen suchen, wenn aber durch diese der Zweck nicht zu erreichen ist, so haben sie sich an den Kreis-Landrath zu wenden, welcher die Väter oder Vormünder (letztere unter Vernehmung mit der obervormundschaftlichen Behörde) anhalten soll, die Knaben einer Wissenschaft oder Kunst, oder dem Landbau, oder einer nützlichen Handarbeit, oder der Fabrikation oder einem bestimmten Handwerke, oder dem Handel von festen Verkaufsplätzen aus zu bestimmen. (§ 18.)

Militair-Dienstverpflichtung der Juden.

§14. Mit dem Vorbehalt, die allgemeine Militairpflichtigkeit der Posenschen Juden in Zukunft eben so, wie in den andern Provinzen der Monarchie anzuordnen, soll auf die Dauer des durch die gegenwärtige Verordnung begründeten provisorischen Zustandes den dazu moralisch und körperlich geeigneten Juden gestattet sein, innerhalb ihres militairpflichtigen Alters freiwillig in den Militairdienst zu treten. – Durch den wirklichen Eintritt wird sowohl der Eintretende selbst, als dessen Vater von Erlegung des Rekrutengeldes befreit. Die Väter nicht eintretender Söhne sind dasselbe auch ferner zu erlegen verbunden. Wegen der in Beziehung auf die Erhebung und Berechnung des Rekrutengeldes zu treffenden Einrichtung hat Unser Finanz-Ministerium die erforderlichen Verfügungen zu erlassen.

Verheirathung der Juden.

§15. Die Ehe eines Juden mit einer Ausländerin ist nur in dem Falle zulässig, wenn die letztere ein eigenthümliches Vermögen von wenigstens 500 Thalern in die Ehe bringt. – Dispensationen in einzelnen dringenden Fällen sind bei dem Ober-Präsidenten der Provinz nachzusuchen. – An die Stelle der nach dem allgemeinen Landrecht Th. II. Tit. 1. § 136.[11] zu einer vollgültigen Ehe erforderlichen Trauung tritt bei den Ehen der Juden die Zusammenkunft unter dem Trauhimmel und das feierliche Anstecken des Ringes; und an die Stelle des im § 138. daselbst verordneten Aufgebots,[12] die Bekanntmachung in der Synagoge.

Naturalisation der dazu geeigneten Juden.

§16. Die Regierungen haben dafür zu sorgen, daß die Korporationsangelegenheiten in der oben vorgeschriebenen Art spätestens binnen 6 Monaten nach Publikation dieser Verordnung geordnet werden. Sobald dies geschehen ist, und die Verwaltungsbehörden mit Zustimmung der Repräsentanten, Namens der Korporation, die Erklärung abgegeben haben, daß sie für die Erfüllung der hier vorgeschriebenen Bedingungen haften wollen, sollen diejenigen jüdischen Hausväter und einzelne Personen, welche sich den nachstehenden Vorschriften gemäß dazu eignen, unter den in gegenwärtiger Verordnung enthaltenen Bestimmungen naturalisiert werden.

§17. Allgemeine Erfordernisse der Naturalisation sind: 1) völlige Unbescholtenheit des Lebenswandels, 2) die Fähigkeit und Verpflichtung, sich in allen öffentlichen Angelegenheiten, Willenserklärungen, Rechnungen und dergleichen ausschließlich der deutschen Sprache zu bedienen. Von diesem Erforderniß darf jedoch der Oberpräsident auf Antrag der Regierung dispensiren, 3) die Annahme eines bestimmten Familiennamens. –

§18. Unter diesen Voraussetzungen sollen in die Klasse der naturalisirten Juden aufgenommen werden, Diejenigen, welche den Nachweis führen: 1) daß sie seit dem 1sten Juni 1815 ihren beständigen Wohnsitz in der Provinz Posen gehabt, oder zu ihrer späteren Niederlassung die ausdrückliche Genehmigung des Staats erhalten haben; 2) daß sie entweder einer Wissenschaft oder Kunst sich gewidmet haben und solche dergestalt betreiben, daß sie von ihrem Ertrage sich erhalten können, oder ein ländliches Grundstück von dem Umfange besitzen und selbst bewirthschaften, daß dasselbe ihnen und ihrer Familie den hinreichenden Unterhalt sichert, oder in einer Stadt ein namhaftes stehendes Gewerbe mit einiger Auszeichnung betreiben, oder in einer Stadt ein Grundstück von wenigstens 2000 Thalern an Werth schuldenfrei und eigenthümlich besitzen, oder daß ihnen ein Kapitalvermögen von wenigstens 5000 Thalern eigenthümlich gehört, oder daß sie durch patriotische Handlungen ein besonderes Verdienst um den Staat sich erworben haben.

§19. Diejenigen, welche diesen Nachweis führen, sollen von der Regierung des Bezirks, in welchen sie wohnen, mit vorläufigen Naturalisations-Patenten versehen werden, in welchen auf die gegenwärtige Verordnung und die ihnen darin verliehenen Rechte, so wie auf die ihnen auferlegten Verpflichtungen Bezug zu nehmen ist.

§20. Die solchergestalt naturalisirten Juden können, unter Beobachtung der allgemeinen Vorschriften, in Städten und auf dem platten Lande innerhalb der Provinz sich niederlassen, Grundstücke jeder Art erwerben, und alle erlaubte Gewerbe treiben; sie sind, mit Vorbehalt des nach §14. zu entrichtenden Rekrutengeldes, besondere Abgaben weder an die Staatskasse, noch zu den Kämmereien zu bezahlen verbunden, dagegen aber verpflichtet, alle den Christen gegen den Staat und die Gemeine ihres Wohnortes obliegende Verbindlichkeiten, vor der Hand mit der in Hinsicht der Militairpflichtigkeit §14. festgesetzten Ausnahme, zu erfüllen, und mit Ausschluß der Stolgebühren, gleiche Lasten, wie andere Einwohner zu tragen. Mit Ausnahme der besonderen Vorschriften, welche die Gesetze wegen solcher Handlungen und Geschäfte, worauf die Verschiedenheit ihrer Religions-Begriffe von Einfluß ist, namentlich Th. I. Tit. 10. §§ 317 bis 351. der Gerichtsordnung,[13] wegen der Eidesleistungen, Th. I. Tit. 10. §352. der Gerichtsordnung und §335. No. 7. und §357. No. 8. der Kriminalordnung,[14] wegen der abzulegenden Zeugnisse und Zeugeneide, so wie Th. II. Lit. 8. §§ 989 und 990. des allgemeinen Landrechts,[15] wegen Präsentation der Wechsel an Sabbathen und Festtagen, enthalten, sind sie in Hinsicht ihrer privatrechtlichen Verhältnisse nach den allgemeinen Gesetzen gleich den christlichen Einwohnern zu behandeln, und nur folgenden Beschränkungen unterworfen: a) zu Staatsämtern und zu den Stellen der Magistratsdirigenten sind dieselben nicht wahlfähig, eben so wenig b) zu der Function der Deputirten auf den Kreistagen, Kommunal- und Provinzial-Landtagen. c) Wenn sie Rittergüter erwerben, werden einstweilen die mit dem Besitz verbundenen Ehrenrechte von der Staatsbehörde ausgeübt, doch bleiben sie die damit verbundenen Lasten zu tragen verbunden. d) In eine andere Provinz Unseres Reiches ihren Wohnsitz zu verlegen, sind sie nur mit Genehmigung unseres Ministers des Innern berechtigt und verpflichtet, sich vorher mit der Korporation, zu welcher sie gehören, wegen Ablösung ihres Antheiles an den Korporations-Verpflichtungen durch Einigung mit dem Korporations-Vorstande, oder, wenn eine solche nicht zu bewirken ist, nach der Festsetzung der Regierung sich abzufinden.

Rechtsverhältnisse der noch nicht zur Naturalisation geeigneten Juden.

§21. Diejenigen jüdischen Einwohner Unserer Provinz Posen, welche sich zur Erlangung der, der gedachten naturalisirten Klasse verliehenen Rechte noch nicht eignen, sollen von der Verwaltungsbehörde jeder Korporation sorgfältig und zwar familienweise nach einem von dem Oberpräsidenten zu bestimmenden Schema, verzeichnet werden. Die Verzeichnisse werden dem Landrathe des Kreises zur Prüfung vorgelegt, von demselben demnächst bescheinigt, und bei der Ortspolizeibehörde aufbewahrt. Alle Jahre erfolgt eine Revision und Bescheinigung dieser Verzeichnisse.

§22. Auf den Grund derselben wird von der Ortspolizeibehörde jedem Familienvater ein mit der Nummer des Verzeichnisses versehenes Zertifikat ertheilt. Dieses soll die Namen der sämmtlichen Mitglieder der Familie enthalten, und nach der jährlichen Revision mit einem Visa[16] versehen oder berichtigt werden. –

§23. Solche Zertifikate sollen nur denjenigen Familienvätern und einzelnen volljährigen und selbstständigen Juden ertheilt werden, welche den Nachweis führen können, daß sie sich seit dem 1. Juni 1815 beständig in der Provinz befunden haben, oder daß ihnen der Aufenthalt in derselben späterhin ausdrücklich gestattet worden. –

§24. Die durch solche Zertifikate nicht legitimirten Juden werden als fremde betrachtet, und nach ihrer Heimath zurückgewiesen; die Rückkehr aber soll ihnen bei einer Strafe von 50 Thalern oder verhältnißmäßiger Gefängnißstrafe untersagt werden. Denjenigen Juden, welche sich seit dem 1. Juni 1815 ohne ausdrückliche Erlaubniß in der Provinz angesiedelt und einen Wohnsitz im rechtlichen Sinne darin gewonnen haben und in ihre Heimath nicht zurückgewiesen werden können, soll der Oberpräsident die Aufnahme und das Zertifikat zu bewilligen befugt sein.

§25. Alle noch nicht naturaliſirten jedoch ferner zu duldenden und mit Zertifikaten zu versehenden Juden sind außer den §20. ausgerückten Beschränkungen, welchen auch die naturalisirten unterliegen, noch folgenden unterworfen: a) Vor zurückgelegtem 24sten Jahre ist den nicht naturalisirten Juden die Schließung einer Ehe, wenn nicht der Oberpräsident in dringenden Fällen dazu besondere Erlaubniß ertheilt hat, nicht zu gestatten. – b) Sie sollen ihren Wohnsitz in der Regel und mit Ausnahme der weiter unten unter d angegebenen Fällen, nur in Städten nehmen, ohne jedoch auf die zeitherigen Judenreviere beschränkt zu sein. Zu Gewinnung des städtischen Bürgerrechts sind sie aber nicht fähig. – c) Sie sind von dem Handel mit kaufmännischen Rechten ausgeschlossen; das Schankgewerbe darf ihnen nur auf den Grund eines besonderen Gutachtens der Ortsbehörde hinsichts ihrer persönlichen Qualification von der Regierung gestattet werden. Der Einkauf und Verkauf im Umherziehen ist ihnen unbedingt untersagt. Der Betrieb aller andern an sich erlaubten stehenden Gewerbe dagegen darf ihnen unter den allgemeinen gewerbepolizeilichen Bestimmungen nicht versagt werden. – d) Auf dem Lande dürfen solche Juden nur dann ihren Wohnsitz nehmen, wenn sie entweder einen Bauerhof erwerben oder pachten und denselben selbst bewirthschaften, oder wenn sie sich bei ländlichen Grundbesitzern als Dienstboten, oder zum Betriebe einzelner Zweige des landwirthschaftlichen Gewerbes, z. B. als Brenner oder Brauer vermiethen. Das Schankgewerbe auf dem Lande ist ihnen ganz untersagt. – e) Die Annahme christlicher Lehrlinge, Gesellen und Dienstboten ist ihnen nicht gestattet. – f) Darlehnsgeschäfte dürfen diese Juden nur gegen gerichtlich aufgenommene Schuldurkunden, bei Strafe der Ungültigkeit abschließen. – g) Schuldansprüche derselben für verkaufte berauschende Getränke haben keine rechtliche Gültigkeit. –

§26. Zu ihrer Verheirathung bedürfen diese Juden eines Trauscheins, der ihnen von Seiten des Landraths stempel- und kostenfrei ertheilt werden soll, sobald sie sich wegen Erreichung des Alters von 24 Jahren, oder wegen der vom Oberpräsidenten erhaltenen Dispensation legitimiren; wenn die Braut eine Ausländerin ist, das derselben eigenthümliche Vermögen von 500 Thalern bescheinigen und die Fähigkeit und Mittel nachweisen, durch den Betrieb eines gesetzlich erlaubten Gewerbes oder durch hinreichendes eigenthümliches Vermögen den Unterhalt einer Familie zu sichern. Die Vorsteher der Korporationen sind verpflichtet, darauf zu halten, daß diesen Vorschriften genügt werde.

§27. In Beziehung auf alle im Obigen nicht berührte Geschäfte und Verhältnisse werden auch die nicht naturalisirten Juden nach denselben Grundsätzen, wie die christlichen Einwohner behandelt, und alle wegen dieses Gegenstandes ergangene frühere Verordnungen hiermit aufgehoben.

§28. Die geduldeten Juden können Naturalisationspatente erhalten, sobald sie die §§ 17 und 18. vorgeschriebene Qualification nachweisen.

Instruction

§29. Nähere Anweisungen zu dem Verfahren der Regierungen und Polizeibehörden bei Ausführung der vorstehenden Anordnungen bleiben einer besondern Instruction vorbehalten.

Fremde Juden.

§30. Ausländischen Juden ist der Eintritt in das Land zur Durchreise oder zum Betriebe erlaubter Handelsgeschäfte gestattet. Das Verfahren gegen dieselben bestimmen die ertheilten oder noch zu ertheilenden polizeilichen Vorschriften.

Nach obigen Vorschriften haben Unsere Behörden und sämmtliche Unterthanen so lange, bis durch ein allgemeines Gesetz oder sonst ein Anderes bestimmt worden, sich gehorsamst zu achten.

Gegeben Berlin den 1. Juni 1833

(L. S.) Friedrich Wilhelm.

Freiherr v. Altenstein.[17] v. Schuckmann.[18] Graf v. Lottum.[19] Graf v. Bernstorff.[20] Maassen.[21] Freiherr v. Brenn.[22] v. Kamptz.[23] Mühler.[24] Ancillon.[25]

Für den Kriegs-Minister im Allerhöchsten Auftrage v. Witzleben.[26]

[1] Albert A. Bruer: Geschichte der Juden in Preußen 1750-1820, Frankfurt a. M./New York 1991, s. 318-327.

[2] Sophia Kemlein: Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815-1848. Przeobrażenia w łonie żydostwa polskiego pod panowaniem pruskim, Poznań 2001, passim.

[3] Tu w znaczeniu: gmina żydowska.

[4] Przepisy te określają zasady funkcjonowania stowarzyszeń jako podmiotów prawa.

[5] Jako „gminy lokalne” należy tu rozumieć gminy miejskie i gminy wiejskie, nie zaś gminy żydowskie (kahały).

[6] Bliżej niesprecyzowany urzędnik rejencji.

[7] Trochę mylące jest nazewnictwo władz gminy żydowskiej wprowadzone w Wielkim Księstwie Poznańskim w 1833 i obowiązujące do 1847 roku. Członkowie zarządu gminy, zwani wcześniej starszyzną lub parnasami, nazywali się w tym czasie oficjalnie „urzędnikami administracyjnymi”, zaś wybierający ich Żydzi, wcześniej zwani np. elektorami, byli oficjalnie „reprezentantami” gminy.

[8] Urząd nadprezydenta prowincji wprowadzony został w latach reform 1807-1813. W zamierzeniu miał być on pośrednikiem między interesami państwowymi a interesami stanów w danej prowincji.

[9] Adekwatnie do określenia „urzędnicy administracyjni” na parnasów można przetłumaczyć „władze administracyjne” po prostu jako starszyznę.

[10] Ordynacja miejska z 19 listopada 1808 roku była pruską ustawą, która regulowała kwestie komunalne takie jak: prawo miejskie, wybory i kompetencje władz samorządowych, finanse miejskie. Zaktualizowana ordynacja miejska uchwalona została 17 marca 1831 roku.

[11] Przepis ten stanowił, że uroczystość zaślubin musi być przeprowadzona przez kapłana.

[12] Przepis ten stanowił, że uroczystość zaślubin musi być poprzedzona zapowiedziami. Następny paragraf (§ 139) precyzował, że zapowiedzi winny odbyć się w parafiach obydwu zaręczonych.

[13] Przepisy te dotyczyły zasad składania przysięgi przez Żydów.

[14] Przepisy te dotyczyły braku obowiązku składania przysięgi przez Żydów w procesach kryminalnych, w których groziły wysokie kary.

[15] Przepisy te dotyczyły braku obowiązku przyjmowania przez Żydów weksli w szabat i żydowskie święta.

[16] Określenie „Visa” oznacza adnotację urzędową.

[17] Karl vom Stein zum Altenstein (1770-1840) był ministrem kultu, szkolnictwa i zdrowia Prus w latach 1817-1838.

[18] Friedrich von Schuckmann (1755-1834) był ministrem spraw wewnętrznych Prus w latach 1810-1834, w ostatnich latach wspólnie z Gustavem von Brennem (zob. przypis 71).

[19] Carl Friedrich Heinrich von Wylich und Lottum (1767-1841) pełnił od 1817 roku wiele funkcji ministerialnych w rządzie Prus.

[20] Zapewne chodzi tutaj o Christiana Günthera von Bernstorffa (1769-1835), dyplomatę i pruskiego ministra spraw zagranicznych w latach 1818-1832, który do śmierci należał do zaufanych współpracowników króla Prus.

[21] Karl Georg Maaßen (1769-1834) był ministrem finansów Prus w latach 1830-1834.

[22] Gustav von Brenn (1772-1838) był ministrem spraw wewnętrznych Prus w latach 1830-1837, częściowo wspólnie z Friedrichem von Schuckmannem (zob. przypis 67).

[23] Karl Albert von Kamptz (1769-1849) pełnił od 1817 roku różne istotne funkcje w ministerstwach Prus.

[24] Heinrich Gottlob von Mühler (1780-1857) był ministrem sprawiedliwości Prus w latach 1832-1844.

[25] Jean Pierre Frédéric Ancillon (1767-1837) był ministrem spraw zagranicznych Prus w latach 1832-1837.

[26] Job von Witzleben (1783-1837) był ministerm wojny Prus w latach 1833-1835.

  • 01/06/1833
  • Zabór Pruski
  • Akty prawne
  • Dekret podwajający podatek rekrutowy żydowski, wydany przez Radę Ministrów

Źródło

Podst. wyd.: AGAD, Rada Ministrów KW, II 165, s. 90 (rkps). Lit. przedm. Oniszczuk, s. 224-225.

Kontekst historyczny

W listopadzie 1812 r., w czasie wojny Napoleona z Rosją [1], z uwagi na skrajnie trudną sytuację finansową Księstwa i klęski ponoszone na froncie, władze centralne podjęły decyzję o podwojeniu ryczałtu podatku zastępującego służbę wojskową Żydów. Była to najprawdopodobniej zmiana nienegocjowana z żydowskimi mieszkańcami Księstwa – o ile w dekrecie dotyczącym wprowadzenia podatku zastępującego służbę z 29 stycznia 1812 r. wielokrotnie podkreślano konsensualny charakter układu, o tyle dekret z 7 listopada 1812 r. nie wspomina już jakichkolwiek ustaleń z przedstawicielami społeczności żydowskiej.

Dokument

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 7 listopada 1812 roku

Frederyk August
Z Bożej Łaski Król Saski, Xiąże Warszawski
Rada Ministrów
Z władzy Sobie udzieloney Dekretem 26 Maia 1812 [2]

Zważywszy, że lud wyznania mojżeszowego zarówno z innemi mieszkańcami kraju prawu konskrypcji podlega i że lubo uwolnionym został za roczną w gotowiźnie opłatą od zwykłego podczas pokoju popisu, takowy jednakże układ [3] nie może się stosować do czasu wojny, który nie dozwalając ograniczać liczby popisowych, odmienne tym samym w chwilach spokojnych stanowi ustępuje z prawidła. Chcąc zatem z wymienionych dopiero pobudek zbliżyć lud starozakonny do równości stosunkowej w ponoszeniu tego ciężaru, który teraz wszystkie inne klasy mieszkańców bez wyręczenia dotyka, upoważnia niniejszym ministra przychodów i skarbu [4] do wybrania od ludu wyznania mojżeszowego, za uwolnienie od konskrypcji na czas teraźniejszej wojny, drugiej takiej sumy, czyli złotych polskich siedm kroć sto tysięcy, jaką podług układu w czasie pokoju płacą, a którą również corocznie aż do końca obecnej wojny w terminach składać będą obowiązani.

Działo się w Warszawie na Sessyi dnia 7 listopada 1812.
S. Potocki Prezes [5]

[1] Wojna Francji i jej sojuszników z Rosją trwała od czerwca do grudnia 1812 roku, w której liczny udział
wzięło wojsko Księstwa Warszawskiego. Napoleon Bonaparte, zgromadziwszy wielonarodową armię liczącą prawie 600 tys., dokonał inwazji, dążył do utrzymania blokady kontynentalnej Wielkiej Brytanii. Klęska Wielkiej Armii stała się przyczyną upadku jego imperium, a w konsekwencji także upadku państw utworzonych z jego inicjatywy, w tym Księstwa Warszawskiego.

[2] Dekret ten, z uwagi na trwającą wojnę Napoleona z Rosją, tymczasowo zmieniał zasady dotyczące stanowienia prawa w Księstwie. Aby zapewnić możliwość szybszego reagowania na bieżące potrzeby, monarcha przekazał Radzie Ministrów swoje uprawnienia prawodawcze.

[3] Mowa o układzie, który zawarły władze Księstwa z reprezentantami społeczności żydowskiej 29 stycznia 1812, zamieniającym obowiązek czynnej służby wyznawców judaizmu na opłatę wnoszoną przez ogół ludności tego wyznania.

[4] Funkcję ministra przychodów i skarbu sprawował wówczas Tadeusz Matuszewicz (1765-1819) – polityk,
publicysta, mówca, poeta. Funkcję tę pełnił od 30 września 1811 r. i utrzymał ją zarówno w okresie przejściowym, już po upadku Księstwa, jak i po uformowaniu się Królestwa Polskiego, w latach 1815-1817.

[5] Stanisław Kostka Potocki (1755-1821) – Prezes Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego od marca 1809 r. Był doświadczonym politykiem – w okresie Sejmu Wielkiego uchodził za jednego z ważniejszych stronników konstytucji. Gruntownie wykształcony, arystokrata-libertyn, od młodości członek lóż masońskich, tolerancyjny wobec innych religii. B. Grochulska, Potocki Stanisław Kostka, w: PSB, t. 28, Wrocław-Warszawa-Kraków 1984-1985, s. 158-170.

  • 07/11/1812
  • Warszawa
  • Księstwo Warszawskie
  • Akty prawne
  • Usunięcie Żydów z zawodów związanych z produkcją i obrotem alkoholem

Źródło

Podst. wyd.: DPKW, t. 4, nr 47, s. 393-397. Lit. przedm.: Oniszczuk, s. 379-385.

Kontekst historyczny

Wykonywanie przez Żydów zawodów związanych z produkcją i obrotem alkoholem było w Księstwie Warszawskim szeroko krytykowane w debacie publicznej oraz w gronie ministerialnym. Stanowiło to kontynuację poglądów obecnych w debatach publicznych w okresie Sejmu Wielkiego (1788-1792). Zgodnie z dominującą tezą, to Żydzi odpowiedzialni byli za rozpijanie chłopów, a więc również za ich upadek moralny oraz nędzę. Przypisywano im stosowanie nieuczciwych technik – manipulowanie nieświadomymi chłopami, aby zachęcać ich do większego spożycia alkoholu; krytykowano także praktykę udzielania kredytów na zakup alkoholu pod zastaw żywego inwentarza, którego utrata skutkowała wyraźnym pogorszeniem stanu materialnego całej rodziny. W świetle tego poglądu, aby poprawić kondycję włościan, należało usunąć przyczynę ich nieszczęścia, a więc wprowadzić głęboką reformę do całego systemu produkcji i obrotu alkoholem poprzez wyrugowanie z niego Żydów. Wierzono, że w ten sposób uzdrowiona zostanie sytuacja na wsi[1]. Dlatego też ministrowie Księstwa Warszawskiego przygotowali projekt dekretu zakazującego Żydom obecności w tej branży w charakterze osób produkujących oraz obracających alkoholem. Monarcha projekt zaakceptował i podpisał go 30 października 1812 r. Przepisy te, zapowiadające zmianę mającą objąć tysiące rodzin żydowskich[2] , okazały się ostatecznie zbyt restrykcyjne i tuż przed nadejściem zapowiadanego terminu wejścia zakazu w życie opóźniono go o kolejny rok, co w kolejnym roku powtórzono. Pojawiła się jednakże inna zmiana niekorzystna z punktu widzenia osób prowadzących działalność propinacyjną – stale podnoszono wysokość opłaty za przyznanie konsensu na tę działalność[3] . Prowadziło to do ubożenia osób zajmujących się tą działalnością i stopniowego odpływu części osób do miast i innych zawodów[4] . Do całkowitego wyrugowania Żydów z tej branży jednak nie doszło,
jeszcze pod koniec XIX wieku żydowski karczmarz był w Królestwie Polskim dosyć typową
postacią[5].

Dokument

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 30 października 1812 roku

Wypis z Protokółu Sekretariatu Stanu
W Pałacu Naszym w Dreźnie[6] dnia 30 miesiąca Października 1812 Roku
Frederyk August[7] z Bożey Łaski Król Saski, Xiąże Warszawski etc. etc.

Zważywszy iż w teraźnieyszem Żydów położeniu, prowadzenie przez nich handlu, fabrykacyi i szynkowania trunków staie się szkodliwem dla mieszkańców Xięstwa Naszego Warszawskiego, a szczególnie włościan, chcąc oraz przywieść familie Żydowskie dotąd temi professyami bawiące się, do pożytecznieyszych dla ogółu kraiu zatrudnieni, na przełożenie Ministra Naszego Policyi[8] i po wysłuchaniu Naszey Rady Stanu, postanowiliśmy i stanowimy:

Artykuł 1.
Od dnia pierwszego Lipca tysiąc ośmset czternastego roku, aż dopokąd nie znaydziemy się dostatecznie powodowanemi do uczynienia iakowey odmiany w nienieyszem postanowieniu nie będzie wolno żadnemu żydowi ani żydówce bądź w mieście bądź na wsi handlować, fabrykować ani szynkować żadnego gatunku trunków, czy to pod własnym, czy pod cudzem imieniem, czy na własny czy na cudzy rachunek, pod nazwiskiem kompanistów, faktorów, pomocników, służących, wyrobników lub pod jakimkolwiek bądź innym Tytułem. Nie będzie wolno również mieszkać Żydom po karczmach, szynkach lub browarach.

Artykuł 2.
Uchybiaiący powyższym przepisom nie tylko podpadnie utracie posiadanych przez siebie trunków na rzecz Skarbu, ale nadto do zapłaty podwoyney ich wartości dla delatora[9] będą zmuszeni.

Artykuł 3.
Każdy iakiegokolwiek bądź innego wyznania pomagaiący żydowi do prowadzenia professyi w Artykule 1. wymienioney, czy to przez udzielenie mu swego Imienia, czy przez przypuszczenie do współki, użycia do posługi, oddawania na skład lub przechowywania trunków, podpadnie równymże karom, w Artykule 2.

Artykuł 4.
Każdy Urzędnik dopuszczaiący przestąpienia powyższych przepisów będzie w miarę winy [?] po przekonaniu, skazanym, a nawet z urzędu natychmiast złożonym, w szczególności zaś Podprefekci i Wóyci po wsiach, Prezydenci, Burmistrze, Kommisarze Cyrkułów lub urzędnicy policyini po miastach będą oprócz tego odpowiedzialnemi z własnych maiątków za uiszczenie kary w Artykule 2. obostrzoney. Jeżeli w ich obwodzie okaże się iakie przestąpienie powyższych przepisów, o którychby natomiast władzy wyższey nie donieśli, w czem składanie się niewiadomością za żadną wymówkę przyiętym nie będzie.

Artykuł 5.
Wolno iest właścicielowi gorzelni trzymać w swey służbie żyda iako palacza czyli gorzelnika, który uważany iako rzemieślnik nie może ani szynkować, ani przedawać, ani na siebie wyrabiać trunków pod temi samemi karami, iakie wyżey są wyliczone. Utrzymywanie żydów iako palaczów czyli gorzelników iest tyko pozwolonem aż do pierwszego Lipca roku tysiąc ośmset piętnastego.

Wykonanie nienieyszego Dekretu, który w Dzienniku Praw ma być umieszczony, Ministrom
Naszym Spraw wewnętrznych[10] i policyi polecamy.

(podpisano) Frederyk AugustPrzez Króla
Minister Sekretarz Stanu
Stanisław Breza[11]

[1] Szerzej na ten temat: K. Kaczyńska, Żydowskie osadnictwo wiejskie w świetle ankiety włościańskiej 1814 roku: postrzeganie Żydów a rzeczywistość społeczno-gospodarcza na początku XIX wieku, „Studia Judaica” 25/50 (2022), s. 240-258.

[2] Według danych statystycznych w 1810 r. z propinacji utrzymywało się w Księstwie Warszawskim ponad 75 865 osób. Henryk Grossman, Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego na podstawie spisów ludności 1808 i 1810 roku, „Kwartalnik Statystyczny” 2 (1925), z. 1, s. 58-59.

[3] Jak podaje Raphael Mahler, Hasidism and the Jewish Enlightenment: Their Confrontation in Galicia and Poland in the First Half of the Nineteenth Century, Philadelphia 1985, s. 178, w 1824 r. opłata ta była
ośmiokrotnie wyższa niż w 1814 r.; zob. też: K. Kaczyńska, Żydowskie osadnictwo wiejskie…, s. 261.

[4] W 1814 r. działalnością tą trudniło się 17 561 osób, podczas gdy w 1822 roku już tylko 3996. R. Mahler,
Hasidism and the Jewish Enlightenment…, s. 179.

[5] G. Dynner, Yankel’s Tavern. Jews, Liquor, and Life in the Kingdom of Poland, New York 2014.

[6] Drezno było główną siedzibą Fryderyka Augusta, króla saskiego i księcia warszawskiego.

[7] Fryderyk August (1750-1827) – książę saski z dynastii Wettynów, książę elektor Saksonii (w latach 1763-1806), król Saksonii (1806-1827) oraz książę warszawski (1807-1815). Nad Wisłą, mimo oficjalnego tytułu książęcego, nazywany był również potocznie królem.

[8] Ministrem policji był wówczas Ignacy Sobolewski (1770-1846). Wcześniej sprawował funkcję sekretarza Rady Stanu, Rady Ministrów i Sądu Kasacyjnego, a następnie radcy stanu oraz zastępcy ministra spraw
wewnętrznych. Z uwagi na pieczę, jaką jego ministerium sprawowało nad ludnością żydowską, zapewne zetknął się wtedy szerzej ze sprawami tej grupy mieszkańców i zainteresował się sposobami wpływania na nich. W pełni samodzielnie wypowiadał się w tym zakresie dopiero jako minister policji, którym był od listopada 1811 r. Wówczas uwydatniła się z całą mocą jego stanowczość względem ludności żydowskiej. Ton jego wypowiedzi był radykalniejszy niż innych ministrów. Projekt dekretu wraz z obszernymi wyjaśnieniami Sobolewskiego znajduje się w: AGAD, Rada Ministrów II 168, s. 17-31.

[9] tj. donosiciela

[10] Funkcję ministra spraw wewnętrznych sprawował wówczas Tadeusz Mostowski (1755-1821).

[11] Stanisław Breza, właśc. Stanisław Kajetan Krystian Breza z Goraja, herbu Breza (1752-1847) – minister-
sekretarz stanu w okresie Księstwa Warszawskiego. Jego aparatem pomocniczym był Sekretariat Stanu
Księstwa Warszawskiego, a jego główną siedzib było Drezno, gdzie blisko współpracował z monarchą.
Aktywność polityczną rozpoczął już w okresie Sejmu Wielkiego, popierając Konstytucję. Pełnił wówczas
ponadto funkcję szambelana królewskiego.


  • 30/10/1812
  • Drezno
  • Księstwo Warszawskie
  • Akty prawne
  • Dekret zezwalający na dostarczanie przez Żydów mięsa i wódki do magazynów wojskowych tytułem podatku koszernego

Źródło

Podst. wyd.: AGAD, Rada Ministrów KW, II 185, s 1-13 (rkps). Lit. przedm.: Oniszczuk, s. 242.

Kontekst historyczny

Akt prawny wydano w okresie wojny z Rosją w celu rozwiązania problemu braku żywności dla wojska oraz trudności ze ściąganiem podatków. Dekret umożliwiał podatnikom wnoszenie do magazynów wojskowych mięsa oraz wódki tytułem podatku koszernego. Nie było to nowe rozwiązanie – dwa lata wcześniej osoby zalegające z podatkami mogły zamiast nich przekazać produkty na potrzeby wojska (zboże, siano, słomę, wódkę). Akt ten został wydany poza standardową procedurą legislacyjną – korzystając ze specjalnych prerogatyw na czas wojny, otrzymanych 26 maja 1812, wydała go w imieniu monarchy Rada Ministrów.

Dokument

Data wydania: 26 października 1812 roku

Gdy z przełożenia komisji nadzwyczajnej potrzeb wojska okazuje się, iż fundusz dekretami Najjaśniejszego Pana dnia 4 września rb. zapadłemi, na żywność dla wojska oznaczony, czterema milionami złotych polskich, za które mięso wskutek uchwały naszej w dniu 23 m.b. zapadłej, ma być dostarczone, uszczuplony został; i gdy z podanych przez ministra skarbu zaległości podatkowych, pierwsza część na inexibilia odrachowaną być musi, przeto Rada Ministrów uzupełniając stąd wynikający deficyt dozwala, ażeby kontrybuenci[1] podatku koszernego, tak za zaległe, jako i bieżące raty, w sposobie dekretami królewskimi dnia 4 września rb. i uchwałą naszą 23 mb. przepisanym, ceną tamże oznaczoną, mięso i wódkę do magazynów wojskowych dostawili. Dopełnienie niniejszej uchwały ministrom wewnętrznem i skarbu poleca się.

[1] Tj. podatnicy.

  • 26/10/1812
  • Warszawa
  • Księstwo Warszawskie
  • Akty prawne
  • Edykt regulujący stosunki obywatelskie Żydów w Prusach, 11 marca 1812

Tytuł w języku dokumentu: Edikt, betreffend die bürgerlichen Verhältnisse der Juden in dem Preußischen Staate.

Źródło

Gesetz-Sammlung für die Königlich-Preußische Staaten (1812), nr 5, s. 17-22.

Kontekst

Edykt z 11 marca 1812 roku, zwany powszechnie edyktem emancypacyjnym, stanowił część pruskiego ustawodawstwa okresu reform (1807-1813), którego celem była modernizacja i unifikacja państwa i społeczeństwa. Edykt odwoływał się do dyskutowanej od kilku dekad idei „ulepszenia” (Verbesserung) bądź „uobywatelnienia” (Verbürgerlichung) zamieszkałych w Prusach Żydów. Z jednej strony likwidował dyskryminacyjny system „protekcji” (Schutzjuden) i związane z nim obciążenia finansowe, z drugiej strony nakładał nowe zobowiązania na Żydów, w tym przybranie stałych nazwisk oraz stosowanie języka niemieckiego w oficjalnych dokumentach. Następstwem nowych przepisów miała być integracja społeczności żydowskiej z resztą społeczeństwa.[1]

Edykt emancypacyjny obowiązywał w całej monarchii pruskiej w jej granicach z 1812 roku, w tym w Prusach Zachodnich. 11 września 1814 roku został on postanowieniem kanclerza Hardenberga[2] wprowadzony w ponownie włączonym do Prus Gdańsku. Zastąpiony został on ustawą dotyczącą stosunków żydowskich z 23 lipca 1847 roku.

Dokument

Wir Friedrich Wilhelm,[3] von Gottes Gnaden König von Preußen etc. etc.

haben beschlossen, den jüdischen Glaubensgenossen in Unserer Monarchie eine neue, der allgemeinen Wohlfahrt angemessene Verfassung zu ertheilen, erklären alle bisherige, durch das gegenwärtige Edikt nicht bestätigte Gesetze und Vorschriften für die Juden für aufgehoben und verordnen wie folget:

§. 1. Die in Unsern Staaten jetzt wohnhaften, mit General-Privilegien,[4] Naturalisations-Patenten,[5] Schutzbriefen[6] und Konzessionen[7] versehenen Juden und deren Familien sind für Einländer und Preußische Staatsbürger[8] zu achten.

§. 2. Die Fortdauer dieser ihnen beigelegten Eigenschaft als Einländer und Staatsbürger wird aber nur unter der Verpflichtung gestattet:

daß sie fest bestimmte Familien-Namen führen,[9]

und

daß sie nicht nur bei Führung ihrer Handelsbücher, sondern auch bei Abfassung ihrer Verträge und rechtlichen Willens-Erklärungen der deutschen oder einer andern lebenden Sprache, und bei ihren Namens-Unterschriften keiner andern, als deutscher oder lateinischer Schriftzüge sich bedienen sollen.

§. 3. Binnen sechs Monaten, von dem Tage der Publikation dieses Edikts an gerechnet, muß ein jeder geschützte oder konzessionirte Jude vor der Obrigkeit seines Wohnorts sich erklären, welchen Familien-Namen er beständig führen will. Mit diesem Namen ist er, sowohl in öffentlichen Verhandlungen und Ausfertigungen, als im gemeinen Leben, gleich einem jedem andern Staatsbürger, zu benennen.

§. 4. Nach erfolgter Erklärung und Bestimmung seines Familien-Namens erhält ein jeder von der Regierung der Provinz,[10] in welcher er seinen Wohnsitz hat, ein Zeugniß, daß er ein Einländer und Staatsbürger sey, welches Zeugniß für ihn und seine Nachkommen künftig statt des Schutzbriefes dient.

§. 5. Nähere Anweisungen zu dem Verfahren der Polizei-Behörden und Regierungen wegen der Bestimmung der Familien-Namen, der öffentlichen Bekanntmachung derselben durch die Amtsblätter[11] und der Aufnahme und Fortführung der Hauptverzeichnisse aller in der Provinz vorhandenen jüdischen Familien bleiben einer besondern Instruktion vorbehalten.

§. 6. Diejenigen Juden, welche den Vorschriften §. 2 und 3 zuwider handeln, sollen als fremde Juden angesehen und behandelt werden.

§. 7. Die für Einländer zu achtende Juden hingegen sollen, in sofern diese Verordnung nichts Abweichendes enthält, gleiche bürgerliche Rechte und Freiheiten mit den Christen genießen.

§. 8. Sie können daher akademische Lehr- und Schul- auch Gemeinde-Aemter,[12] zu welchen sie sich geschickt gemacht haben, verwalten.

§. 9. In wie fern die Juden zu andern öffentlichen Bedienungen und Staats-Aemtern zugelassen werden können, behalten Wir Uns vor, in der Folge der Zeit, gesetzlich zu bestimmen.

§. 10. Es stehet ihnen frei, in Städten sowohl, als auf dem platten Lande sich niederzulassen.

§. 11. Sie können Grundstücke jeder Art, gleich den christlichen Einwohnern, erwerben, auch alle erlaubte Gewerbe mit Beobachtung der allgemeinen gesetzlichen Vorschriften treiben.

§. 12. Zu der aus dem Staatsbürgerrechte fließenden Gewerbefreiheit, gehöret auch der Handel.

§. 13. Den auf dem platten Lande wohnenden Juden und ihren Angehörigen steht nur frei, denjenigen Handel zu treiben, der den übrigen Bewohnern desselben gestattet ist.

§. 14. Mit besondern Abgaben dürfen die einländischen Juden, als solche, nicht beschweret werden.

§. 15. Sie sind aber gehalten, alle den Christen gegen den Staat und die Gemeinde ihres Wohnorts obliegende bürgerliche Pflichten, zu erfüllen, und mit Ausnahme der Stol-Gebühren,[13] gleiche Lasten, wie andere Staatsbürger zu tragen.

§. 16. Der Militair-Konscription oder Kantonpflichtigkeit und den damit in Verbindung stehenden besondern gesetzlichen Vorschriften sind die einländischen Juden gleichfalls unterworfen. Die Art und Weise der Anwendung dieser Verpflichtung auf sie, wird durch die Verordnung wegen der Miltair-Konscription näher bestimmt werden.

§. 17. Ehebündnisse können einländische Juden unter sich schließen, ohne hierzu einer besondern Genehmigung oder der Lösung eines Trauscheins zu bedürfen, in so fern nicht nach allgemeinen Vorschriften die von Andern abhängige Einwilligung oder Erlaubniß zur Ehe überhaupt erforderlich ist.

§. 18. Eben dieses findet statt, wenn ein einländischer Jude eine ausländische Jüdin heirathet.

§. 19. Durch die Heirath mit einer einländischen Jüdin erlangt aber kein fremder Jude das Recht, in hiesige Staaten sich niederzulassen.

§. 20. Die privatrechtlichen Verhältnisse der Juden sind nach eben denselben Gesetzen zu beurtheilen, welche andern Preußischen Staatsbürgern zur Richtschnur dienen.

§. 21. Ausnahmen finden bei solchen Handlungen und Geschäften statt, welche wegen der Verschiedenheit der Religionsbegriffe und des Kultus an besondere gesetzliche Bestimmungen und Formen nothwendig gebunden sind.

§. 22. Bei den Eidesleistungen der Juden sind daher die Vorschriften der Allgemeinen Gerichts-Ordnung Th. 1. Tit. 10. §. 317–351.[14] noch ferner zu beobachten.

§. 23. Auch muß es bei der Festsetzung der Allg. Ger. Ord. Th. 1. Tit. 10. §. 352.[15] und der Krim. Ord. §. 335. Nr. 7. und §. 357. Nr. 8.,[16] daß kein Jude in den benannten Kriminalfällen zur Ablegung eines eidlichen Zeugnisses gezwungen werden darf, so wie bei den daselbst bestimmten Wirkungen eines freiwillig geleisteten Zeugeneides, künftig verbleiben.

§. 24. In Ansehung der Präsentation der Wechsel am Sabbath, oder an jüdischen Festtagen behalten die §§. 989. 990. des Allg. Landrechts Th. 2. Tit. 8.[17] ihre fortdauernde Gültigkeit.

§. 25. An die Stelle der, nach dem Allg. Landrechte Th. 2. Tit. 1. §. 136.[18] zu einer vollgültigen Ehe erforderlichen Trauung, tritt bei den Ehen der Juden die Zusammenkunft unter dem Trauhimmel und das feierliche Anstecken des Ringes, und dem im §. 138. verordneten Aufgebote[19] ist die Bekanntmachung in der Synagoge gleich zu achten.

§. 26. Auf die Trennung einer vollzogenen gültigen Ehe kann jeder Theil aus den in dem Allg. Landrechte Th. 2. Tit. 1. §. 669–718.[20] festgesetzten Ursachen antragen.

§. 27. Zur Begründung der bürgerlichen Wirkungen einer gänzlichen Ehescheidung unter den Juden ist das Erkenntniß des gehörigen Richters hinreichend und die Ausfertigung eines Scheidebriefes[21] nicht nothwendig.

§. 28. Da, nach den allgemeinen Rechtsgrundsätzen, neue Gesetze auf vergangene Fälle nicht gezogen werden können, so sind die Streitigkeiten über Handlungen, Begebenheiten und Gegenstände, welche das bürgerliche Privatrecht der Juden betreffen, und sich vor der Publikation der gegenwärtigen Verordnung ereignet haben, nach den Gesetzen zu beurtheilen, die bis zur Publikation dieses Edikts verbindend waren, wenn nicht etwa die bei jenen Handlungen, Begebenheiten und Gegenständen Interessirte, in so fern sie dazu rechtlich befugt sind, sich durch eine rechtsgültige Willenserklärung den Bestimmungen der gegenwärtigen Verordnung, nach deren Publikation, unterworfen haben sollten.

§. 29. In Absicht des Gerichtsstandes und der damit verbundenen vormundschaftlichen Verwaltung findet ebenfalls zwischen Christen und Juden kein Unterschied statt. Nur in Berlin bleibt es vorerst bei dem, den Juden angewiesenen besonderen Gerichtsstande.

§. 30. In keinem Fall dürfen sich Rabbiner und Juden-Aeltesten[22] weder eine Gerichtsbarkeit noch eine vormundschaftliche Einleitung und Direktion anmaßen.

§. 31. Fremden Juden ist es nicht erlaubt, in den hiesigen Staaten sich niederzulassen, so lange sie nicht das Preußische Staatsbürgerrecht erworben haben.

§. 32. Zur Erwerbung dieses Bürgerrechts können sie nur auf den Antrag der Regierung der Provinz, in welcher die Niederlassung erfolgen soll, mit Genehmigung Unsers Ministerii des Innern, gelangen.

§. 33. Sie genießen alsdann mit den Einländern gleiche Rechte und Freiheiten.

§. 34. Fremde Juden, als solche, dürfen weder als Rabbiner und Kirchenbediente,[23] noch als Lehrburschen, noch zu Gewerks- oder Hausdiensten angenommen werden. Es erstrecket sich jedoch dieses nicht auf diejenigen vergeleiteten Juden, welche sich zur Zeit der Publikation des gegenwärtigen Edikts bereits in Unsern Staaten befinden.

§. 35. Diejenigen einländischen Juden, welche gegen diese Vorschrift (§. 34.) handeln, verfallen in 300 Rthlr. Strafe, oder im Falle des Unvermögens, diese zu erlegen, in eine, den wegen der Verwandlung der Strafen vorhandenen allgemeinen Vorschriften angemessene Gefängnißstrafe, und der fremde Jude muß über die Grenze geschafft werden.

§. 36. Ausländischen Juden ist der Eintritt in das Land zur Durchreise oder zum Betrieb erlaubter Handels-Geschäfte gestattet. Ueber das von denselben und gegen dieselben zu beobachtende Verfahren, sollen die Polizei-Behörden mit einer besondern Instruktion versehen werden.

§. 37. Wegen des Verbots wider das Hausiren überhaupt, hat es bei den Polizei-Gesetzen auch in Absicht der Juden sein Bewenden.

§. 38. In Königsberg in Preußen, in Breslau und Frankfurth an der Oder dürfen fremde Juden, so lange die Meßzeit dauert, mit Genehmigung der Obrigkeit, sich aufhalten.

§. 39. Die nöthigen Bestimmungen wegen des kirchlichen Zustandes und der Verbesserung des Unterrichts der Juden, werden vorbehalten, und es sollen bei der Erwägung derselben, Männer des jüdischen Glaubensbekenntnisses, die wegen ihrer Kenntnisse und Rechtschaffenheit das öffentliche Vertrauen genießen, zugezogen und mit ihrem Gutachten vernommen werden.

Hiernach haben sich Unsere sämmtliche Staats-Behörden und Unterthanen zu achten. Gegeben Berlin, den 11ten März 1812.

(gez.) Friedrich Wilhelm Hardenberg. Kircheisen.[24]

[1] Szulc, Emanzipation, s. 125-128.

[2] Karl August von Hardenberg (1750-1822) był kanclerzem Prus w latach 1810-1822.

[3] Fryderyk Wilhelm III (1770-1840) był królem Prus w latach 1797-1840.

[4] Tzw. całkowicie uprzywilejowani (generalprivielgierte) Żydzi zrównani byli w prawach z chrześcijańskimi obywatelami na mocy indywidualnej decyzji króla pruskiego, która stanowiło odstępstwo od obowiązującego prawa. Ich liczba była nieznaczna i obejmowała co najwyższej kilkadziesiąt rodzin w całych Prusach.

[5] Naturalizacja Żydów była podobnie jak ich tzw. całkowite uprzywilejowanie indywidualną decyzją króla, stanowiąca odstępstwo od obowiązującego prawa (zob. przypis 29). Wszystko wskazuje na to, że pojęcia te były synonimami.

[6] Tzw. listy ochrone bądź protekcyjne (Schutzbriefe) potwierdzały status określonej osoby jako Żyda protegowanego (Schutzjude), który w zamian za regularne uiszczanie specjalnych podatków miał prawo do zamieszkania i działalności gospodarczej w Prusach.

[7] Koncesje nabywali Żydzi celem wykonywania określonej działalności gospodarczej, kupna nieruchomości, zawarcia aktu małżeństwa bądź przekazania statusu Żyda protegowanego na własne dziecko.

[8] Pojęcia „krajowiec” (Einländer) i „obywatel pruski“ (Preußischer Bürger) nie miały w momencie wydania edyktu żadnej konkretnej definicji prawnej i ich znaczenie było dopiero kształtowane w późniejszej legislacji i praktyce administracyjnej.

[9] W momencie wydania edyktu zdecydowana większość pruskich Żydów nie nosiła stałego nazwiska, przekazywanego z pokolenia na pokolenie. W przypadku mężczyzn używano zwykle imienia konkretnej osoby oraz imienia jej ojca. W przypadku kobiet – jej imię oraz imiona męża.

[10] Rejencje (Regierung) zastąpiły w 1808 roku kamery wojenno-domenalne jako państwowe regionalne struktury administracyjne. W każdej prowincji pruskiej istniały 2-3 rejencje. W Prusach Zachodnich były to: rejencja gdańska i kwidzyńska, w Wielkim Księstwie Poznańskim: rejencja bydgoska i poznańska.

[11] Amtsblätter to wprowadzone w 1811 roku dzienniki urzędowe dla poszczególnych rejencji. Miały one usprawnić komunikację wewnątrz administracji oraz poprzez zwiększoną dostępność i transparentność poszerzyć więdzę na temat obowiązujących przepisów prawnych pośród społeczeństwa.

[12] Tutaj w znaczeniu samorządów lokalnych, czyli rad miejskich, magistratów itp.

[13] Opłaty na rzecz kościołów chrześcijańskich za określone usługi, np. chrzty, małżeństwa, pogrzeby.

[14] Przepisy te dotyczyły zasad składania przysięgi przez Żydów.

[15] Przepis ten dotyczył braku obowiązku składania przysięgi przez Żydów w procesach kryminalnych, w których groziły wysokie kary.

[16] Przepisy te dotyczyły braku obowiązku składania przysięgi przez Żydów w procesach kryminalnych, w których groziły wysokie kary.

[17] Przepisy te dotyczyły braku obowiązku przyjmowania przez Żydów weksli w szabat i żydowskie święta.

[18] Przepis ten stanowił, że uroczystość zaślubin musi być przeprowadzona przez kapłana.

[19] Przepis ten stanowił, że uroczystość zaślubin musi być poprzedzona zapowiedziami. Następny paragraf (§ 139) precyzował, że zapowiedzi winny odbyć się w parafiach obydwu zaręczonych.

[20] Przepisy te określały przyczyny, dla których rozwód był dopuszczalny.

[21] W judaizmie rozwód następuje zwykle w wyniku wręczenia przez męża listu rozwodowego (get) żonie. Wyjątki od tej zasady regulują szczegółowe przepisy religijne.

[22] Starszyzna gminy żydowskiej, zwana również parnasami bądź roszim, stała na czele zarządu gminy.

[23] Pod tym pojęciem kryją się urzędnicy gminni, np. szkolnicy (szamesi), nauczyciele (melamedzi) czy kantor (chazan).

[24] Friedrich Leopold von Kircheisen (1749-1825) był ministrem sprawiedliwości Prus w latach 1810-1825.

  • 11/03/1812
  • Zabór Pruski
  • Akty prawne
  • Dekret zamieniający służbę wojskową Żydów na podatek rekrutowy, wydany przez Fryderyka Augusta

Źródło

Podst. wyd.: Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego,  t. 4, nr 40, s. 159-162. Lit. przedm.: Oniszczuk, 170-175, 224-225, 231, 246.

Kontekst historyczny

Regulacje dotyczące służby wojskowej Żydów w Księstwie Warszawskim uległy dwukrotnie zmianie. Zgodnie z zasadą przewidzianą dekretem z 9 maja 1808 r., służba wojskowa miała mieć charakter powszechny – sześcioletni okres poboru obowiązywać miał wszystkich mężczyzn w wieku 20-28 lat; spis poborowych objąć miał: „obywateli i mieszkańców osiadłych, nieosiadłych i pod jakimkolwiek bądź pozorem do kraju przywiązanych, bez względu na ich urodzenie, stan, dostojeństwo, rzemiosło i wyznanie” [1]. Niemniej jednak te nowe zasady wywołały sprzeciw społeczności żydowskiej, obawiającej się służby w wojsku przede wszystkim ze względów religijnych (brak możliwości przestrzegania zasad
dotyczących szabatu czy koszernych posiłków). Negatywne było też nastawienie wielu wojskowych, niechętnych służbie Żydów postrzeganych jako mniej zdatni do walki. W związku z tym zasadę zaangażowania wyznawców judaizmu w sprawę obronności zmodyfikowano – z inicjatywy reprezentantów społeczności żydowskiej, 29 stycznia 1812 r. podpisano układ, który sankcjonował sytuację już istniejącą (względną nieobecność Żydów w wojsku) nakładając jednak na przedstawicieli społeczności żydowskiej nowy podatek, w wysokości 700 tysięcy złotych [2].

Dokument

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 29 stycznia 1812 roku

Mając sobie przez Ministra Naszego Przychodów i Skarbu [3] przedstawione prośby całego ludu Izraelskiego w Xięstwie Naszem Warszawskiem zamieszkałego, przez wysłanych z każdego Departamentu delegowanych oświadczone, aby za przyięciem ofiarowaney przez nich dobrowolnie, i do Skarbu publicznego rocznie wnosić się maiącey sumy, od prawa popisowego, a zatem od osobistey i czynney w woysku liniowem służby uwolnieni bydź mogli, zważywszy, iż takowa służba, którą poddani Nasi wyznania Moyżeszowego za uciążliwą dla siebie poczytaią, z innych miar i względów właściwemu celowi obrony
pospolitey źle odpowiada; zważywszy, że te obrządki, zwyczaie i nałogi w domowem i społecznem życiu, któremi Izraelici od całey mieszkańców kraiowych powszechności odróżniać się, i odosobniać nieprzestaią, i które spóźniać im muszą uczestnictwo w używaniu dobrodzieystwa praw obywatelskich [4], równie i podobnie czynią ich do szlachetnego powołania żołnierskiego mniey zdatnemi i przekonywaią doświadczeniem wielu niedogodności, że ważna sprawa obrony kraiowey ieszcze im nieograniczenie powierzoną bydź nie może, po wysłuchaniu Naszey Rady Stanu stanowimy.

Artykuł 1.
Summę roczną siedemkroć sto tysięcy Złotych [5] polskich przez Starozakonnych mieszkańców Xięstwa Warszawskiego dobrowolnie oświadczoną i umówioną, do Skarbu Naszego Xięstwa Warszawskiego przyimować dozwalamy.

Artykuł 2.
Równie w proporcyą wyżey postanowioney roczney summy ilość pięciomiesięczną od dnia 1. Stycznia do dnia 1. Czerwca roku bieżącego Złotych polskich dwakroć dziewięćdziesiąt ieden tysięcy sześćset sześćdziesiąt sześć, groszy dwadzieścia wynoszącą, i przez Starozakonnych dobrowolnie oświadczoną, do kass Skarbowych Xięstwa Warszawskiego przyiąć zalecamy.

Artykuł 3.
Oznaczenie terminów i ilości w iakich obie summy Artykułami poprzedniczemi wymienione, do kass respective Powiatowych lub Departamentowych [6] wnoszone bydź powinny, zapewnienie należytego dla Skarbu bezpieczeństwa w pobieraniu tego dochodu, tudzież wydanie instrukcyi i przepisów Urzędom Departamentowym i Powiatowym [7] w celu zapewnienia się, iż w szczegółowym opłat rozkładzie, wszelka równość i sprawiedliwość zachowana będzie, Ministrowi Naszemu Przychodów i Skarbu [8] zalecamy.

Artykuł 4.
Od wyiścia ninieyszego Dekretu i następnego zaraz rozesłania onego władzom wykonawczym [9] do których należy, mieszkańcy Starozakonni Xięstwa Naszego Warszawskiego, iako iuż z pod prawa popisowego [10] wyłączeni, do ciągnienia losów [11], i do osobistey w woysku liniowem służby pociągnionemi bydź niemaią.

Artykuł 5.
Wykonanie ninieyszego Dekretu, który w Dziennik Praw ma bydź umieszczony, Ministrom Naszym w czem do którego należy, polecamy.

(podpisano) FREDERYK AUGUST
przez Króla
Zgodno z Oryginałem Minister Sekr: Stanu
Felix Łubieński Stanisław Breza
Minister Sprawiedliwości
(L.S.) Zgodno z Oryginałem
Antoni Joneman (L.S.) Minister Sekr : Stanu
Sekr: Jeneralny (podpisano) Stanisław Breza

Dzień ogłoszenia d. 24. Lutego roku 1812.

[1] Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. 1, nr 3, s. 48.

[2] Szczegóły dotyczące ustanowienia podatku: A. Oniszczuk, Pod presją nowoczesności. Władze Księstwa Warszawskiego wobec Żydów, Warszawa 2021, s. 170-175.

[3] Funkcję ministra przychodów i skarbu sprawował wówczas Tadeusz Matuszewicz (1765-1819) – polityk,
publicysta, mówca, poeta. Funkcję tę pełnił od 30 września 1811 r. i utrzymał ją zarówno w okresie przejściowym, już po upadku Księstwa, jak i po uformowaniu się Królestwa Polskiego, w latach 1815-1817.

[4] Najbardziej wyrazistą formą zawieszenia praw obywatelskich Żydów było to dotyczące praw politycznych tej ludności, którego dokonano mocą dekretów z 7 września oraz 17 października 1808 r.

[5] Tj. 700 000 złotych.

[6] Mowa o kasach skarbowych służących m.in. do przyjmowania wpłat od ogółu podatników. Kasy te
zlokalizowane były w siedzibach każdego z 10 departamentów oraz 60 powiatów Księstwa Warszawskiego.

[7] Pod pojęciami Urzędów Departamentowych oraz Urzędów Powiatowych najprawdopodobniej rozumieć należy prefektury oraz podprefektury.

[8] Funkcję ministra przychodów i skarbu sprawował wówczas Tadeusz Matuszewicz (1765-1819) – polityk,
publicysta, mówca, poeta. Funkcję tę pełnił od 30 września 1811 r. i utrzymał ją zarówno w okresie
przejściowym, już po upadku Księstwa, jak i po uformowaniu się Królestwa Polskiego, w latach 1815-1817.

[9] Władzę wykonawczą na szczeblu departamentalnym sprawował prefekt, na szczeblu powiatu – podprefekt, a na szczeblu miasta, w zależności od wielkości ośrodka – prezydent lub burmistrz.

[10] Prawo popisowe oznacza tu dekret z 9 maja 1808 r.

[11] Losowanie odbywało się po wstępnej selekcji osób zdatnych do służby Losowanie i było formą ostatecznego wytypowania poborowego.

  • 29/01/1812
  • Księstwo Warszawskie
  • Akty prawne
  • Dekret ustanawiający rewir żydowski we Wschowie wydany przez Fryderyka Augusta, 5 lipca 1810, Pillnitz

Źródło

Podst. wyd.: AGAD, Rada Ministrów KW, II 165, s. 33 (rkps). Lit. przedm.: Oniszczuk, s. 265, 275, 284, 288-290.

Kontekst historyczny

Wschowa była pierwszym z kilku miast, dla których w Księstwie Warszawskim zaprojektowano stworzenie rewirów oddzielających ludność żydowską od pozostałej. W odróżnieniu od innych miast, w przypadku Wschowy nie wskazano określonych ulic, przy których zamieszkiwanie byłoby zabronione, ale określono, że dopuszczalne jest osiedlanie się tylko w jednej z części miasta (Nowym Mieście). W ten sposób usiłowano przywrócić strukturę osiedleńczą istniejącą do czasu pożaru, który miał miejsce jeszcze przed utworzeniem Księstwa Warszawskiego (w 1801), a także pobudzić społeczność żydowską do samodzielnego zaangażowania się w odbudowę tej części miasta. Jeszcze jednym nietypowym rozwiązaniem, nieobecnym w innych dekretach ustanawiających rewiry, było zobowiązanie lokalnej społeczności żydowskiej do ukończenia budowy synagogi.

Dokument

Data wydania: 5 lipca 1810 roku

Zważywszy, że zbyteczne skupienie się ludu starozakonnego wystawia mieszkańców miasta naszego Wschowy na wielorakie niebezpieczeństwa, mianowicie pożarów i utraty zdrowia, gdy już skuteczne środki względem Starozakonnych miasta Warszawy dla tychże przyczyn przedsięwziąść byliśmy przymuszeni, na przełożenie naszego ministra spraw wewnętrznych postanowiliśmy i stanowimy co następuje:

Art. 1.

Od dnia 29 września 1811 roku nie wolno jest mieszkać osobom ludu starozakonnego we Wschowie będącym, nigdzie więcej, jak tylko w stronie miasta Nowem Miastem nazwany, a to w sposób, w jaki go zamieszkiwali ciż starozakonni przed pożarem, w roku 1801 wydarzonym.

Art. 2.

Do dnia więc w poprzedzającym artykule wyznaczonego wszyscy starozakonni wynieść się ze Starego Miasta na Nowe mają.

Dozwala się starozakonnym domy na Nowem Mieście w miejscu pogorzałych, stosownie do urządzeń policyjnych co do porządku stawiać z drzewa, bez lub o jednem piętrze, jednakże mają bydź z murowanemi kominami i dachówkami pokryte.

Art. 4.

Obowiązani są starozakonni w przeciągu czasu artykułem 1ym przepisanego, dokończyć rozpoczętej już bóżnicy[1], na którą wsparcie od innych synagog odebrali. Dopilnowanie, aby niniejszy dekret ściśle wykonywanym został, ministrowi naszemu spraw wewnętrznych polecamy.

[1] Tj. dokończyć budowę synagogi.

  • 05/07/1810
  • Księstwo Warszawskie
  • Akty prawne
  • Przepisy o położeniu Żydów, 9 grudnia 1804

Положение о евреях, 1804 г.

Источник

Полное собрание законов Российской империи. Собрание первое, 1649-1825. Т. XXVIII. СПб., 1830. № 21 547. С. 731-737.

Исторический контекст

«Положение о евреях» стало первым систематическим и обобщающим законодательным актом, регулирующим статус и права еврейского населения Российской империи. Предполагалось, что разработанное положение способствует унификации правового статуса и социальной принадлежности евреев в имперской системе. Положение было разработано «Комитетом об устроении евреев на пользу государственную и их собственную» (также известным как Первый еврейский комитет) по распоряжению Александра I. Еврейский комитет был создан в 1802 г. В его состав вошли: граф В. А. Зубов[1], министр внутренних дел граф В. П. Кочубей[2], министр юстиции Г. Р. Державин[3], сенатор граф С. О. Потоцкий[4] и товарищ министерства иностранных дел князь А. К. Чарторыжский[5]. Близкое участие в делах комитета принимал М.М. Сперанский[6], ставший в начале 1803 г. директором департамента министерства внутренних дел и делопроизводителем Комитета. В обсуждении вопросов реформы участвовали также еврейские депутаты, в том числе Нота Ноткин[7].

Первая редакция «Положения» существенно отличалась от окончательного варианта. Так, еще в декабре 1804 г. проект закона включал положение об учреждении Синедриона («Синедрина») – органа централизованного управления евреями империи. Помимо возглавлявшего Синедрион «обер-ланд-раввина», он включал трех «заседателей», представлявших еврейское население трех основных регионов черты оседлости. К функциям Сенидриона относились роль апелляционного суда по отношению к раввинским судам, управление еврейскими благотворительными учреждениями и типографиями, решение споров о «догматах и обрядах веры»[8]. Однако в конечной редакции «Положения» идея централизованного управления еврейским населением империи было отвергнуто.

«Положение» опубликовано как часть именного указа императора Александра I «Об устройстве евреев» от 9 декабря 1804 г. Преамбула положения сообщает, что этот законодательный акт был разработан в ответ на многочисленные просьбы, жалобы и запросы со стороны жителей территорий, присоединенных к Российской империи в результате разделов Речи Посполитой. Как отмечает Дж. Клиер, эта отсылка могла касаться как общего ощущения необходимости преобразований в отношении еврейского населения, так и конкретных жалоб, поступавших в центральные органы власти из «польских губерний» (Гродненской, Виленской и др.)[9].

Документ

Декабря 9. Высочайше утвержденное Положение. О устройстве Евреев.

Именный, данный Сенату. По жалобам многократно к Нам и в Правительствующий Сенат доходившим на разные злоупотребления и беспорядки во вреде земледелию и промышленности обывателей в тех Губерниях, где Евреи обитают, происходящие, признали Мы нужным, указом, в 9 день Ноября 1802 года Правительствующему Сенату данным, составить особенный Комитет для рассмотрения дел к сему относящихся, и для избрания средств к исправлению настоящего Евреев положения[10].

Комитет собрав все сведения к сему принадлежащая, и, сообразив разные предположения о устройстве Евреев доселе бывшие, поднес Нам положение вновь для них составленное, с изъяснением в особенном докладе причин, на коем оно основано.

Рассмотрев положение cиe, Мы находим начала Комитетом принятые весьма справедливыми и все статьи онаго сообразными сколько умеренности и попечении о истинном благе Евреев, столько и основанными на пользах коренных обывателей тех Губерний, где людям сим жить дозволяется.

Утвердив по сему положение cиe, препровождаем его при сем в Правительствующий Сенат вместе с докладом, для приведения в точное исполнение всех распоряжений в нем содержащихся.

Положение для Евреев.

I. О просвещении

1. Все дети Евреев могут быть принимаемы и обучаемы, без всякаго различия от других детей, во всех Российских народных Училищах, Гимназиях и Университетах.

2. Никто из детей Еврейских, быв в Училище во время его воспитания, не должен быть ни под каким видом отвлекаем от своей религии, ни принуждаем учиться тому, что ей противно и даже несогласно с нею быть может.

3. Дети Еврейские в школах приходских и уездных обучающиеся, могут носить платье Еврейское; но обучающиеся в Гимназиях, должны быть одеты для единообразия и благопристойности в Немецком или Польском платье.

4. Дети Еврейские будут принимаемы и в Санктпетербургскую Академию Художеств, если окажут к тому способности и расположения; платье должны они будут тогда носить Немецкое.

5. Те из Евреев, кои способностями своими достигнут в Университетах известных степеней отличия в Медицине, Xирургии, Физике, Математике и других знаниях, будут в оных признаваемы и производимы в Университетская степени наравне с прочими Российскими подданными.

6. Если, не взирая на все cии побуждения, Евреи не захотят отдавать детей своих в общие народные Училища, тогда установить на счет их особенные школы, где бы дети их были обучаемы, определив на cиe, по рассмотрению Правительства, нужную подать. Между предметами их учения, необходимо должен быть один из языков: Русскаго, Польскаго, или Немецкаго.

7. По прошествии шести лет от издания сего положения, все бухгалтерские книги и вообще купеческие всякого рода тетради и записки между Евреями, должны быть писаны на одном из сих языков, то есть, на Русском, Польском, или Немецком, или содержать в себе на одной стороне перевод. Без сего при исках и судах, нигде в уважение принимаемы оне не будут.

8. Все Евреи в Империи Российской обитающие, имея полную свободу употреблять язык их во всех делах, как относящихся до веры, так и в домашних их упражнениях, обязаны, начиная с 1 января 1807 года, во всех актах публичных, в обязательствах, векселях и крепостях всякого рода, употреблять язык Русский, Польский, или Немецкий. Без сего никакие их акты записаны и в дело приняты быть не могут.

9. С состояния сего положения, при первом выборе в Члены Магистрата из Евреев, желающие поступить в cиe отличное звание, в губерниях, от Польши присоединенныхъ, должны для единообразия и общего порядка носить Польское или Русское платье, если носить Немецкаго не пожелают; а в Губерниях Российских, где Евреям постоянное пребывание иметь дозволено, Евреи, в случае таковаго выбора в Члены Магистрата, должны носить платье Немецкое.

С 1808 года никто из Евреев не может быть выбран Членом Магистрата, если не будет он читать и писать на одном из языков Русском, Немецком, или Польском.

10. С начала 1812 года, никто не может быть избран и определен ни в какую должность, ни в Кагале, ни в Раввинстве, если не будет знать читать и писать на одном из означенных языков.

II. О разных состояниях и промыслах Евреев и преимуществах.

11. Все Евреи разделяются на четыре класса. А.) Земледельцы. Б.) Фабриканты и ремесленники. В.) Купечество. Г.) Мещанство.

А. Преимущество земледельцев.

12. Земледельцы из Евреев все свободны и ни под каким видом никому укрепляемы, ни во владение отдаваемы быть не могут.

13. Земледельцы из Евреев, так как фабриканты, ремесленники, купцы и мещане могут в Губерниях Литовских, Велорусских, Малоросийских, Киевской, Минской, Волынской, Подольской, Астраханской, Кавказской, Екатеринославской, Херсонской и Таврической, приобретать покупкою незаселенной земли, продавать их, закладывать, дарить и завещать в наследство, во всем пространстве указа 12 Декабря 1802 года.

14. Пользуясь правом покупать земли Евреи могут обработывать их наемными работниками по условиям с ними и контрактам.

15. Если Еврей купив ни кем прежде не населенную землю, водворит на ней по контрактам и условиям не менее 30 домов или семейств наемных работников; тогда дозволено ему будет в сем новом населении содержать пивную продажу, если по общему положению в прочих селениях той

Губернии она дозволена будет.

16. Евреям дозволяется брать у помещиков земли в содержание, заключать с ними условия, и условия сии, быв записаны в Присутственных местах, должны быть сохраняемы свято и ненарушимо; разумея однако ж, что не будут они ни под каким видом продавать вина. Евреи, поселившиеся на землях помещичьих, по добровольным условиям, освобождаются от всех казенных податей на 5 лет. Льгота сия распространяется только на тех из Евреев, кои поселятся особенными селениями.

17. Те же из Евреев, кои ни собственных земель прибресть, ни у помещиков нанять не будут в состоянии, могут переходить на земли казенные в Губерниях: Литовских, Минской, Волынской, Подольской, Астраханской, Кавказской, Екатеринославской, Херсонской и Таврической; в некоторых из сих Губерний имеет быть для сего отведено па первый раз для желающих до З0 000 десятин.

18. Никто из Евреев насильно не будет принуждаем к переселению, но те, кои переселятся, свободны будут от всех податей на 10 лет, кроме земских повинностей, и получат на заведение заимообразную ссуду, которую они возвратить обязаны в известное число лет, соответственно правилам на коих колонистам иностранным ссуда таковая чинится.

19. Евреи, поселившиеся как на помещичьих, так и на казенных землях в Губерниях вышеупомянутых, по истечении льготных лет, платить будут все повинности наряду с другими подданным одинакового с ними состояния. Равным образом в Губерниях, где Евреи уже водворены, те из них, которые в хлебопашестве обращаться будут, освобождаются от платежа двойных в казну податей.

Б. Преимущества фабрикантов и ремесленников.

20. Все роды фабрик дозволяется заводить Евреям в Губерниях, где им жить дозволено, на том же основании и с тою же свободою, как и всем подданным Российским.

21. При заведении фабрик нужнейших, каковы суть суконные, полотняные, кожевенные и прочие сего рода, Правительство по надлежащем удостоверении может доставлять Евреям особенные ободрения, отводом нужной земли и доставлением им денежной ссуды. Для сего в каждой из Губерний, от Польши присоединенных, назначаем будет ежегодно капитал до 20.000 рублей с тем, чтоб из сего капитала, по усмотрению Начальника Губернии и по сношению его с Министерством Внутренних дел, производимы были ссуды тем из Евреев, кои нужнейшие и полезнейшие фабрики заводить пожелают, не требуя для сего займа залогов, но ограничиваясь поручительством других Евреев благонадежных. Для вящего же поощрения Еврев к заведению фабрик, тех из них, кои в фабричных работах обращаться будут, имеют платить одинакую подать с того времени, как собраны будут в каждом городе о таковых фабричных точные сведения. Дозволяется Евреям заводить фабрики и на землях помещичьих, по добровольным с ними условиям.

22. Помещикам, кои на землях своих заведут таковые фабрики, коих производство отправляемо будет Евреями по найму и условиям, будут также чинимы для сего денежный ссуды под залоги на выгодных условиях, так как пдрупя разныя оказываемы будут ободрения по рассмотрению обстоятельств и действительной пользы.

23. Ремесленникам из Евреев, дозволяется в означенных Губерниях упражняться во всех промыслах, законом не запрещенных, и никакая ремесленная, или цеховая Управа ни под каким видом не должна им в том препятствовать; при чем предоставляется им свобода вписываться в цех, если то не будет противно привилегиям, особенно некоторым городам присвоенным.

24. Ремесленники из Евреев, имеют быть освобождаемы от двойной подати на том же основании, как выше (§ 21) сказано о фабричных.

25. Если ремесленники не найдут в какой-либо из сих Губерний себе довольно работы и средств к содержанию, они должны обратиться к Губернатору, который относится о том к Министру Внутренних дел. Вследствие того, назначатся им способы основать с выгодою свою промышленность в Губерниях менее населенных, Екатеринославской, Херсонской, Таврической, Астраханской и Казанской.

В. и Г. Преимущества купечества и мещанства

26. Всякаго рода торговля внутренняя и внешняя дозволяется в означенных Губерниях Евреям, на точном основании Городового Положения и последующих узаконений.

27. Всякаго рода промыслы и мелочная продажа, включая и винную, как оптом, так и в розницу с ограничениями ниже сего (§ 40) постановленными, на том же основании дозволяется Евреям в тех же Губерниях.

28. Фабрикантам, ремесленникам, художникам и купцам, дозволяемо будет приезжать по делам их коммерческим для усовершения в художествах или для показания особливаго искуства в ремеслах и фабриках, на известное время во внутренние Губернии и даже в Столицы, но не иначе, как по паспортам Губернаторов, коим каждаго месяца должны они доставлять ведомости к Министру Внутренних Дел. Сии пребывающие на время Евреи, равно как жены и дети их должны носить Немецкую одежду без всякаго от других отличия; в случай же употребления ими одежды своей, не должны они быть терпимы, и имеют Полицею немедленно быть высылаемы.

29. Когда все вообще Евреи в земледелии, мануфактурах и купечестве окажут постоянное направление и прилежание; Правительство примет тогда меры уравнять их подати со всеми другими подданными.

III. О обязанностях Евреев по вышеозначенным их состояниям.

30. Никто из Евреев нигде в Poccии терпим быть пе может, если он не будет записан в одном из сих состояний. С Евреями, кои не предъявят в том письменнаго законом установленного вида, будет поступаемо, как с бродягами, по всей строгости законов.

31. Сроком переписи сей полагается два года от издания сего положения. В течение сего времени перепись сия должна быть произведена по всем Губерниям, городам и уездам, где Евреям жить дозволено.

32. При сей переписи каждый Еврей долженъ иметь, или принять известную свою наследственную фамилию, или прозванье, которое и должно уже быть сохраняемо во всех актах и записях без всякой перемены, с присовокуплением к оному имени, даннаго по вере или при рождении, мера сия необходима для лучшаго устройства Гражданскаго их состояния, для удобнейшаго охранения их собственностей и для разбора тяжб между ими.

33. Само собою в прочем разумеется, что записка в одном состоянии не может препятствовать переходить в другое; но переход сей должен происходить с ведома местнаго Начальства и на основании общих узаконений.

34. Никто из Евреев, начиная с 1 Генваря 1807 года, в Губерниях: Астраханской и Кавказской, Малороссийских и Новороссийских, а в прочих начиная с 1 Генваря 1808 года, ни в какой деревни и селе не может содержать никаких аренд, шинков, кабаков и постоялых дворов ни под своим, ни под чужим именем, ни продавать в них вина и даже жить в них, под каким бы то видом ни было, разве проездомъ. Запрещение cиe распространяется также на все шинки, постоялые дворы, или другия заведения, на большой дороге состояния, кому бы они не принадлежали, обществам, или частным людям.

35. Помещик, по истечении сего срока, дозволивший Еврею в своей деревне, или селе содержать какую либо аренду, кабак, шинок, или другое заведение для продажи вина, но первому доносу быв в сем по изследованию Нижняго Земскаго Суда приличен, платит по приговору Поветоваго или Уезднаго Суда штрафу в пользу Приказа Общественная Призрения и доносителя по полам, в первый раз по 5 рублей с каждаго дома, в деревне его состоящая, во вторый в двое, а в третий имение его берется в опеку на 10 лет; арендовые же поссесоры отлучаются вовсе от управления имением и объявляются во всех ведомостях к тому неспособными.

36. Еврей, в таковой продаже обличенный, на таковое же употребление платит в первый раз 100 рублей, во второй 200, в третий ссылается в Сибирь на поселение; но если бы Еврей не имел денег для заплаты сего штрафа, в таком случае поступить с ним, как с несостоятельным должником по законам.

37. Все контракты и условия на продажу вина в деревнях и селах, после означенная срока заключаемый, ничтожны, и действия никакого не имеют.

38. Все долги поселян и другаго рода людей в шинках Евреями содержимых, на том же основании ничтожны и взыскания по ним нет.

39. В казенных селениях подобный штраф в первые два раза полагается на Земских Исправников, если они о том не донесут, в третий же отрешаются они от мест, и впредь ни к каким должностям определяемы не будут. В случае же допущения Казенными Палатами злоупотребления сего, штраф сей взыскивается с Вице-Губернатора и Членов Палаты. В старостинских же или арендных имениях взыскивать штраф с владельцев, и староства отбирать, если в третий раз в том приличатся.

40. При сем строгом и необходимом запрещены Евреям продажи вина и всяких контрактов к тому относящихся в селах и деревнях, дозволяется им заниматься сим промыслом в городах Губернских, уездных и казенных местечках на основании общих по сей части положений, а в помещичьих местечках предоставляется право помещикам, когда они пожелают допустить их до продажи вина и заключать с ними контракты; но само собою разумеется, что никто не должен, под страхом вышеозначенных наказаний, присвоять селам и деревням права местечек, и никто вновь местечка учреждать не должен, не относясь о том к высшему Начальству; в прочем под именем местечек здесь разумеются те, кои существуют в Губерниях, от Польши присоединенных.

41. В самых городах и местечках Евреи не должны никогда продавать вина в долг поселянам; все долги ими по сему сделанные ничтожны, и не только взыскания имъ н^тъ, но и те Чиновники и места, кои иски таковые принимать и вчинать дозволят, сами подвергнутся суду и взыскание.

IV. О гражданском устройстве Евреев.

42. Все Евреи в Poccии обитающее, вновь поселяющееся, или по коммерческим делам из других стран прибывающие, суть свободны и состоят под точным покровительством законов наравне со всеми другими Российскими подданными.

43. Евреи отличившиеся знаниями или важными Государству заслугами, будут соразмерно тому отличаемы и награждаемы.

44. Никто не может иметь права присвоивать себе собственность Евреев, располагать их трудом, а тем менее укреплять их лично. Никто не может притеснять, ни далее безпокоить их в отправлении веры и в общей гражданской жизни ни словом, ни делом; жалобы их на обиды, какого бы рода оне ни были, принимаются в Присутственных местах и удовлетворяются во всей строгости законов, вообще для всех подданных Российских установленных.

45. Законные и дозволенные контракты, заключаемые между ими и помещиками, на землях коих они жить пожелают, должны быть сохраняемы ненарушимо.

46. При переходе Евреев с одного места на другое, они обязаны представить свидетельства от помещиков, на землях коих они жительство имели, что они удовлетворили всем обязанностям своим в разсуждении их; равно должны они предъявить в Земский Суд свидетельство их Кагала, что подати подлежащая они за себя заплатили. По свидетельствам сим Земский Суд выдает переселяющимся паспорт до того места, куда переселиться они желают. Безпаспортных Полиция будет брать под стражу и пересылать в степныя земли, кои в свое время назначены к тому будут.

47. Пребывая по контрактам на землях помещичьих, они имеют быть под общим ведением Земской Полиции, которая и должна по жалобам их чинить управу, согласно их контрактам.

48. В Губернских и уездных городах Евреи состоят в ведомстве Градской Полиции и особенно Городничаго и Магистрата.

49. Поелику суд должен быть общим для всех подданных в Государстве, то и Евреи во всех тяжбах их по именно, в делах вексельных и уголовных имеют ведаться судом и расправою в обыкновенных Присутственных местах; из сего следует: 1) Что помещики, на землях коих они живут, не имеют над ними права суда ни в тяжебных делах, ни в уголовных. 2) Что Третейский Суд в делах тяжебных могут иметь Евреи на общем основании и во всей той силе, каковая общими законами Суду сему присвоена.

50. В Городах Губернских и уездных они имеют право избирать одного Раввина и несколько Кагальных, которые представляются Губернскому Правлению и по его утверждению вступают в должности, и каждые три года сменяются, если новым выбором утверждены не будут. В местечках помещичьих Евреи также могут выбирать Раввинов и Кагальных, без участия в том помещиков, коим запрещается при сем за Раввинство собирать какую либо подать.

V. О должности Раввинов.

51. Должность Раввинов есть надзирать за обрядами веры и судить все споры относящееся до религии; но при сем суждении не дозволяется им в решениях своих употреблять никаких способов, кроме увещания и убеждения, и запрещается налагать всякое другое наказание, кроме обличения и выговоров внутри Синагог; Раввины и другие духовные начальники, кои дерзнут против сего правила налагать публичныя наказания, какого бы рода они ни были, как то: пени запрещение пасхальнаго брашна и мяс (кошар), а паче проклинания и извержения, будут за cиe сверх взыскания с них убытков от заклинаний происходящих, наказуемы, в первый раз взысканием 50 рублей, во вторый 100 рублей в пользу Приказа Общественнаго Призрения, а в третий по обличении будут отсылаемы в Сибирь на поселение, во всех же случаях клятвы их и прещения никакого действия иметь не будут.

52. Поелику Раввинство есть должность почетная, а не доход, то Раввинам строго запрещается за Раввинство налагать поборы, или требовать себе возмездия, какого бы рода оно ни было: а должны довольствоваться определенным от общества жалованьем.

53. Ежели в каком нибудь месте возникнете разделение сект, и раскол прострется до того, что один толк с другим не захочет быть в одной Синагоге, в таком случае позволяется одному из них построить свою Синагогу и выбрать своих Раввинов; но во всяком городе Кагал должен быть один.

VI. О должности Кагалов. 54. Кагалы должны наблюдать, чтобъ казенные сборы, доколе они пребудут в настоящем их положении, были исправно и бездоимочно вносимы; они должны распоряжать вверяемыми им от общества суммами, давая в употреблении их отчет обществу и представляя таковой же на Русском или Польском языке, в городах Городничим, в казенных селениях Исправникам, в помещичьих местечках помещикам и во всех сих случаях подвергаются суду и наказанию по всей строгости законов, если отчеты, даваемые ими Начальству, в чем либо найдутся не сходны с подлинными, даваемыми обществу. Впрочем ни под каким предлогом не должны они, без ведома Начальства, налагать новых податей, под страхом не только взыскания лично с них всего ими вновь положеннаго, но и законнаго суда и наказами.

[1] Зубов Валериан Александрович (1771-1804) – генерал от инфантерии, военачальник, брат Платона Зубова, фаворита императрицы Екатерины II. При Александре I член Непременного совета (высшего совещательного органа Российской империи, предшественника Государственного совета) и директор Второго кадетского корпуса.

[2] Кочубей Виктор Павлович (1768-1834) – первый в истории Российской империи министр внутренних дел (1802-1807), председатель Государственного совета (1827-1834), председатель Комитета министров (1827-1834), канцлер Российской империи по внутренним делам (1834). Один из ближайших советников Александра I, член Негласного комитета (круга ближайших советников Александра I в начале его правления).

[3] Державин Гавриил Романович (1743-1816) – поэт, сенатор, действительный тайный советник. В период правления Павла I впервые столкнулся с евреями. В 1799 г. был направлен императором в Шклов для рассмотрения жалоб местных евреев на генерала Зорича. Поддержал сторону обвинения в Сенненском деле – кровавом навете на евреев в 1799 г. В 1800 г. получил высочайшее повеление изучить положение белорусских крестьян, по итогам своей поездки он составил знаменитое «Мнение об отвращении в Белоруссии недостатка хлебного обузданием корыстных промыслов евреев, о их преобразовании и о прочем». В своей записке он возлагал на евреев ответственность за тяжелое положение крестьян, обвинял их в эксплуатации и моральном развращении. В составе первого Еврейского комитета пробыл лишь до 1803 г., после чего вышел в отставку. Однако его юдофобские суждения не раз использовались российскими чиновниками в качестве оснований для дискриминации еврейского населения. Ю. Гессен полагал, что позиция Державина по еврейскому вопросу повлияла на разработку «Положения о евреях» 1804 г.

[4] Потоцкий Северин (1762-1829) – граф, действительный тайный советник, сенатор, попечитель Харьковского Учебного Округа. Получил образование в Швейцарии. Член Четырехлетнего сейма (1788-1792). Был знаком с Тадеушем Чацким, энергично отстаивавшим в Сейме необходимость еврейской реформы. С 1793 г. в Санкт-Петербурге. Входил в ближайший круг соратников Александра I. В 1801 г. посвящен в тайные советники. В 1802 г. был назначен членом комиссии об училищах при Министерстве народного просвещения. С 1810 по 1827 г. – член Государственного совета.

[5] Чарторыйский Адам Ежи (1770-1861) – глава литовского рода Чарторыйских, польский и российский государственный и политический деятель. Ближайший соратник Александра I, член Негласного комитета. В 1803 г. был назначен руководить образованием в «польских губерниях», в частности в Виленском университете. В 1804-1806 гг. – министр иностранных дел Российской империи.

[6] Сперанский Михаил Михайлович (1772-1839) – государственный и общественный деятель, правовед, законотворец и реформатор. Покровителем М.М. Сперанского стал В.П. Кочубей, он же взял его на должность статс-секретаря после учреждения министерства внутренних дел. Уже в тот период Сперанский подавал на имя императора многочисленные проекты реформ. Во время работы Еврейского комитета Сперанский выполнял обязанности его секретаря. Как отмечает Д. Фишман, «еврейским помощником» Сперанского в этот период был белорусский купец Абрам Перетц, также принявший участие в разработке «Положения о евреях».

[7] Ноткин Нота Хаимович (?-1804) – еврейский купец и общественный деятель, уроженец Могилева. За плодотворную коммерческую деятельность получил от польского короля чин надворного советника. С 1788 г. торговал с московскими купцами. В 1797 г. подавал князю А. Куракину свой проект о создании еврейских колоний в Новороссии. Был рекомендован Еврейскому комитету в качестве консультанта Г.Р. Державиным.

[8] Минкина О. «Сыны Рахили»: Еврейские депутаты в Российской империи 1772-1825. М.: НЛО, 2014. С. 93-94.

[9] Клиер Дж. Россия собирает своих евреев. Происхождение еврейского вопроса в Российской империи, 1772-1825. М.: Мосты культуры/ Гешарим, 2000. С. 109-111.

[10] Для разрешения многочисленных конфликтов и противоречий в правах евреев на территориях после разделов в 1802 г. был создан первый Еврейский комитет. В состав комитета во главе с самим Александром I входили Гавриил Державин, Кочубей, Зубов, Михаил Сперанский, Адам Чарторыйский, Северин Потоцкий.

  • 21/12/1804
  • Petersburg
  • Ziemie zabrane
  • Akty prawne
  • Regulacje dotyczące zamieszkania i opodatkowania Żydów w Gdańsku, 5 maja 1797

Tytuł w języku dokumentu: Reglement, wie es in Absicht der fernern Duldung der in der Stadt Danzig vorgefundenen Juden, und in Ansehung der von ihnen zu bezahlenden Abgaben gehalten werden soll.

Źródło

Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, I. HA, Rep. 77, Tit. 1021 Danzig, nr 1, k. 125-126v.

Kontekst

W wyniku II rozbioru Rzeczpospolitej Obojga Narodów w 1793 roku Gdańsk stał się częścią monarchii pruskiej. Bazując z jednej strony na dotychczasowych rozwiązaniach prawnych dotyczących pobytu Żydów w mieście nad Motławą, z drugiej strony realizując zamysł integracji nowej zdobyczy terytorialnej w ramach absolutystycznego systemu politycznego, państwo pruskie wprowadziło w 1797 roku dwie regulacje (Reglements). Datowane na 4 maja przepisy określały zasady dostępu zamieszkałych na przedmieściach Żydów do miasta, dzień później wydane przepisy dotyczyły zamieszkania i opodatkowania ich współwyznawców zamieszkałych wewnąrz murów miejskich.[1]

Mimo że ich celem regulacji z 5 maja 1797 roku było ograniczenie liczby Żydów w Gdańsku, nie spełniły one swojej roli zważywszy na stopniowy wzrost tej grupy wyznaniowej w pierwszych latach XIX wieku. Nie jest jasne, na ile przepisy te stosowane były w napoleońskim Wolnym Mieście Gdańsku (1807–1814), ich znaczenie zmalało jednak w związku ze zniszczeniami przedmieść w wyniku oblężeń Gdańska w 1807 i 1813 roku, po których to znaczna część tamtejszych Żydów odnalazła schronienie wewnątrz murów miejskich. Najpóźniej wraz z wprowadzeniem tzw. edyktu emancypacyjnego w Gdańsku 11 września 1814 roku przestały one obowiązywać oficjalnie obowiązywać.[2]

Dokument

Seine Königliche Majestät von Preussen[3] etc.

Unser allergnädigster Herr haben Sich bewogen gefunden, in Ansehung der bei der Acquisition der See- und Handels-Stadt Danzig,[4] daselbst unter verschiedener Benennung vorgefundenen Juden,[5] bestimmte Vorschriften, wie es mit der ferneren Duldung dieser Juden, und mit denen von ihnen zu bezahlenden Abgaben gehalten werden soll, allergnädigst zu ertheilen, damit sowohl die Gerechtsame der Stadt Danzig, welche beständige jüdische Handlungs-Etablissements daselbst nicht gestatten,[6] aufrecht erhalten werden, als auch die vorgefundenen Juden über ihre Verhältniße eine gesetzliche Bestimmung erlangen mögen; zu welchem Ende Seine Königliche Majestät folgendes allergnädigst verordnen.

1.

Es sollen die bei der Acquisition der Stadt Danzig im Jahr 1793 daselbst vorgefundene Juden mit ihren Familien fernerhin und auf ihre Lebenszeit geduldet werden, in sofern sie sich denen hierinn [sic] enthaltenen Vorschriften gemäß betragen, und die bestimmten Abgaben in Quartal Ratis promt entrichten, und wie aus dieser lebenswierigen Duldung von selbst folgt, daß weiterhin keine auswärtige Juden, wenn sie auch in Seiner Königlichen Majestät Staaten zu Hause gehören, als beständige Glieder der jetzigen Juden-Gemeine[7] [sic] in Danzig aufgenommen werden dürfen; so soll auch für die Folge kein Jude in Danzig die Erlaubniß haben zu heirathen, nur allein die Gar-Köche ausgenommen, welche zur Bequemlichkeit der nach Danzig kommenden fremden jüdischen Kaufleute fernerhin daselbst geduldet, und mit Höchsten Concessionen über ihr Etablissements sowohl als über ihre Heirath auf den Antrag des dortigen Magistrats versehen werden sollen.

2.

Da die in Danzig existirende Juden sich in drey Klassen theilen, nemlich [sic]:

1) in Quartal-Juden

2) in publique Bediente,[8] und

3) in Monaths-Juden, oder solche die nach der vorigen Verfassung monatliches Geleit bezahlet haben; so wird zuvörderst in Ansehung

der Quartal-Juden

festgesetzet, daß selbige nach wie vor keine Art von Handlung treiben, sondern nur zur Bequemlichkeit der nach Danzig kommenden fremden Juden als Dollmetscher, Gar-Köche, Schlächter etc. tolerirt werden sollen, und wird nach dem successiven Abgange der gegenwärtig vorhandenen Quartal-Juden, auf den jedesmaligen Antrag des Magistrats bestimmt werden, ob die vacante Stelle als Gar-Koch, oder Dollmetscher etc. aus denen vorhandenen Monats-Juden wieder ersetzt, oder gänzlich eingehen solle. Für den solchergestalt denen Quartal-Juden ad dies vitae verliehenen Schutz, sollen selbige verbunden sein, das bisherige sogenannte Quartal- oder Schutzgeld jährlich mit 1 Rthlr.[9] 36 gr. an die Domainen-Kasse[10]

ausserdem aber – 82 gr. 9 pf. an die Recruten-Kasse[11]

– 7 [gr.] 9 [pf.] den Montem pietatis[12]

– 7 [gr.] 9 [pf.] an die Academie der Wissenschaften zu Berlin[13]

überhaupt jährlich 2 Rthlr. 43 gr. 9 pf. in viertejährigen Ratis promt zu bezahlen.

Was hiernächst

die publique Bediente

betrift; so dürfen selbige überhaupt keinerley Nahrung oder Gewerbe treiben, sondern nur denen übrigen Juden in Religions- und Ritual-Sachen dienen, und wie sie in Ansehung dieser Dienste ihren Unterhalt von der ganzen Gemeine angewiesen erhalten, so soll auch nach dem jedesmaligen Bedürfniß der Gemeine ihre Anzahl bestimmt, und bei dem Abgange eines der jetzigen publiquen Bedienten, dessen Stelle nicht anders wieder besetzt werden, als wenn solches nach dem Antrage des Magistrats und nach vorhergegangener Untersuchung für nothwendig erachtet werden sollte, in welchem Fall die vorschriftsmäßige Concession darüber nachgesucht werden muß. Uebrigens sollen selbige so wie die publique Bediente in den Städten Stolzenberg[14] und in den übrigen Westpreußischen Städten, von allen Schutz-Abgaben[15] frei bleiben, da sie keinerley Nahrung[16] treiben dürfen. Endlich sind

die Monats-Juden

blos als tolerirte zu betrachten, denen der fernere Auffenthalt [sic] in Danzig auf ihre Lebenszeit und so lange gestatten wird, als sie denen Gerechtsamen der christlichen Einwohner der Stadt Danzig nicht entgegen handeln, und die bestimmten Abgaben entrichten, und sollen sie durch ihre Tolerirung keinesweges das Recht erlangen, ihre Kinder in Danzig zu etabliren und zu verheirathen.

Diese Monats-Juden sind nun entweder

a) würkliche Kaufleute, welche die Messen bereisen, mit Juwelen und andern Waaren handeln, oder

b) bloße Trödler, oder auch

c) Informatores[17] und Handwerker, dahero denn auch die von ihnen zu entrichtende Schutz-Abgaben nach Verhältniß ihres Gewerbes in folgender Art bestimmt werden, und zwar sollen

a) die handelnden Monats-Juden, jeder

6 Rthlr. Schutzgeld inclusive ¾tel in altem Golde an die Domainen-Kasse

4 – 15 gr. Silber-Lieferungs-Geld an die Münze,[18]

   – 82½ [gr.] Recrutengeld an das Potsdamsche große Waysenhauß,[19]

   – 7½ [gr.] Hochzeit- und Kindergeld, an die Montis pietatis-Kasse,[20] und

   – 7½ [gr.] Kalendergeld an die Academie der Wissenschaften[21]

[insgesamt] 11 Rthlr. 22½ gr. in Quartal-Ratis bezahlen, überdem zahlen sie Paraphen-Jura[22] und tragen die bisherigen bürgerlichen Onera;[23]

b) die Trödler sollen die Hälfte der vorgedachten Schutz-Gelder an die Domainen-Kasse, dagegen kein Silber-Lieferungs-Geld und keine Paraphen-Jura, die übrigen Gefälle aber mit respective 82½ gr. 7½ gr. und 7½ gr. voll bezahlen, und

c) die Informatoren und Handwerker sollen in Ansehung der Abgaben wie die Quartal-Juden behandelt werden, mithin hat ein jeder jährlich 2 Rthlr. 43 gr. 9 pf. in Quartal-Ratis zu entrichten, und sind diese sämmtliche Schutzgelder der Quartal- und Monats-Juden vom Jahre 1793 ab zu bezahlen, in sofern sie nicht schon immittelst auf solche Abgaben Zahlungen geleistet haben, als in welchem Fall ihnen solche Zahlungen, wie sichs [sic] von selbst versteht, zu gut gerechnet werden sollen.

3.

Sollten sich einige unter den Juden befinden, welche die in diesem Reglement enthaltene Vorschriften nicht befolgen, und die bestimmten mäßigen Abgaben nicht promt entrichten; so sollen selbige sofort aus Danzig und aus allen Königlichen Provinzen weg, und ausser Landes geschaft werden.

Seine Königliche Majestät befehlen demnach Höchstdero Westpreußische Krieges- und Domainen-Kammer sowohl, als dem Magistrat zu Danzig, und den dortigen Judenschaften sich nach denen hierinn enthaltenen Vorschriften allergehorsamst zu achten.

Urkundlich unter Seiner Königlichen Majestät Höchsten Unterschrift und beigefügten Königlichen Innsiegel. Gegeben zu Berlin den 5ten May 1797.

Friedrich Wilhelm.

[L. S.] Struensee.[24] Schrötter.[25]

[1] Michał Szulc: Emanzipation in Stadt und Staat. Die Judenpolitik in Danzig 1807-1847, Göttingen 2016, s. 43-45.

[2] Tamże, s. 135-138.

[3] Królem Prus był od 1786 roku do listopada 1797 Fryderyk Wilhelm II (1744-1797).

[4] Chodzi tutaj o zajęcie Gdańska w ramach drugiego rozbioru Rzeczpospolitej Obojga Narodów w 1793 roku.

[5] Wspomniane w dokumencie różne nazewnictwo Żydów w Gdańsku przed 1793 rokiem nie jest co prawda omówione bliżej w literaturze przedmiotu, chodzi tu jednak o różny status przebywającym w nim Żydów, przede wszystkim tymczasowo obecnych kupców oraz obsługujących ich kucharzy, tłumaczy, rzezaków oraz personelu skupionego wokół mniej lub bardziej formalniych domów modlitwy.

[6] Kupcy żydowscy mogli przebywać w Gdańsku wyłącznie czasowo, na mocy specjalnych przepustek (glejtów).

[7] Pojęcie gmina żydowska (kahał, niem. Gemeinde, rzadziej Gemeine) użyte jest tutaj raczej w znaczeniu „społeczność żydowska” niż zorganizowana wspólnota religijna z określonym celem, strukturą, funkcjami i finansami. Obok istniejącej już od co najmniej kilku dekad ortodoksyjnej gminy żydowskiej Szopy, najpóźniej w latach 90tych XVIII wieku wyodrębniła się w Gdańsku gmina żydowska Ulica Szeroka o bardziej liberalnym charakterze.

[8] Tym pojęciem zwykło określać się w Prusach urzędników gminy żydowskiej.

[9] Jeden talar (Reichsthaler) odpowiadał w tym czasie w Prusach 90 groszom (Grosch), jeden grosz 18 fenigom (Pfennig).

[10] Zapewne chodzi tutaj o kamerę wojenno-domenalną w Kwidzyniu (Westpreußische Kriegs- und Domänenkammer zu Marienwerder), która w latach 1772-1808 administrowała nowoutworzoną prowincją Prusy Zachodnie z ramienia państwa pruskiego.

[11] Podatek na wojsko, jako kompensata za zwolnienie Żydów w Prusach z obowiązku służby wojskowej.

[12] Podatek na założoną w 1696 roku fundację Mons Pietatis, która wspierała finansowo kościoły kalwińskie w Prusach jak również żydowskich konwertytów.

[13] Podatek na założoną w 1700 roku Pruską Akademię Nauk w Berlinie.

[14] Tzw. Zjednoczone Miasto Chełm (Königlich-Preußische Immediatstadt Stolzenberg, zwane też Vereinigte Vorstädte von Danzig) istniało na przedmieściach Gdańska w latach 1772-1814, po czym zostało włączone w obręb Gdańska.

[15] Pod nazwą podatek ochronny bądź protekcyjny (Schutzgeld) kryło się specjalne opodatkowanie pruskich Żydów (Schutzjuden), które umożliwiało im pobyt i działalność gospodarczą na terenie monarchii.

[16] Tu w znaczeniu: działalność gospodarcza.

[17] Tym pojęciem określano nauczycieli; w tym wypadku prywatnych nauczycieli żydowskich.

[18] Od 1766 roku Żydzi pruscy byli zobowiązani dostarczać rocznie określoną sumę srebrnych monet do mennicy państwowej.

[19] Wielki Poczdamski Dom Sierot utworzony został w 1724 roku i zajmował się opieką i edukacją osieroconych dzieci z rodzin wojskowych.

[20] Podatek na założoną w 1696 roku fundację Mons Pietatis, zob. przypis 12.

[21] Tzw. podatek kalendarzowy wspierał założoną w 1700 roku Pruską Akademię Nauk w Berlinie.

[22] Opłata za wygotowanie dokumentu.

[23] Obciążania finansowe obowiązujące również nieżydowskich mieszkańców.

[24] Carl August von Struensee (1735-1804) był od 1791 roku ministrem finansów Prus.

[25] Friedrich Leopold von Schrötter (1743-1815) był od 1795 roku ministrem do spraw Prus Wschodnich, zaangażowany również w administracyjną integrację Prus Zachodnich z resztą monarchii.

  • 05/05/1797
  • Zabór Pruski
  • Akty prawne
Szybki podgląd
Zamknij

Nie wybrano dokumentu

Kliknij w nazwę dokumentu obok żeby wyświetlić podgląd.

Otwórz dokument
Przejdź do treści