Rezultaty

Więcej wyników...

Akty prawne

Baza jest sukcesywnie uzupełniana

Źródło

Podst. wyd.: DPKW, t. 4, nr 47, s. 393-397. Lit. przedm.: Oniszczuk, s. 379-385.

Kontekst historyczny

Wykonywanie przez Żydów zawodów związanych z produkcją i obrotem alkoholem było w Księstwie Warszawskim szeroko krytykowane w debacie publicznej oraz w gronie ministerialnym. Stanowiło to kontynuację poglądów obecnych w debatach publicznych w okresie Sejmu Wielkiego (1788-1792). Zgodnie z dominującą tezą, to Żydzi odpowiedzialni byli za rozpijanie chłopów, a więc również za ich upadek moralny oraz nędzę. Przypisywano im stosowanie nieuczciwych technik – manipulowanie nieświadomymi chłopami, aby zachęcać ich do większego spożycia alkoholu; krytykowano także praktykę udzielania kredytów na zakup alkoholu pod zastaw żywego inwentarza, którego utrata skutkowała wyraźnym pogorszeniem stanu materialnego całej rodziny. W świetle tego poglądu, aby poprawić kondycję włościan, należało usunąć przyczynę ich nieszczęścia, a więc wprowadzić głęboką reformę do całego systemu produkcji i obrotu alkoholem poprzez wyrugowanie z niego Żydów. Wierzono, że w ten sposób uzdrowiona zostanie sytuacja na wsi[1]. Dlatego też ministrowie Księstwa Warszawskiego przygotowali projekt dekretu zakazującego Żydom obecności w tej branży w charakterze osób produkujących oraz obracających alkoholem. Monarcha projekt zaakceptował i podpisał go 30 października 1812 r. Przepisy te, zapowiadające zmianę mającą objąć tysiące rodzin żydowskich[2] , okazały się ostatecznie zbyt restrykcyjne i tuż przed nadejściem zapowiadanego terminu wejścia zakazu w życie opóźniono go o kolejny rok, co w kolejnym roku powtórzono. Pojawiła się jednakże inna zmiana niekorzystna z punktu widzenia osób prowadzących działalność propinacyjną – stale podnoszono wysokość opłaty za przyznanie konsensu na tę działalność[3] . Prowadziło to do ubożenia osób zajmujących się tą działalnością i stopniowego odpływu części osób do miast i innych zawodów[4] . Do całkowitego wyrugowania Żydów z tej branży jednak nie doszło,
jeszcze pod koniec XIX wieku żydowski karczmarz był w Królestwie Polskim dosyć typową
postacią[5].

Dokument

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 30 października 1812 roku

Wypis z Protokółu Sekretariatu Stanu
W Pałacu Naszym w Dreźnie[6] dnia 30 miesiąca Października 1812 Roku
Frederyk August[7] z Bożey Łaski Król Saski, Xiąże Warszawski etc. etc.

Zważywszy iż w teraźnieyszem Żydów położeniu, prowadzenie przez nich handlu, fabrykacyi i szynkowania trunków staie się szkodliwem dla mieszkańców Xięstwa Naszego Warszawskiego, a szczególnie włościan, chcąc oraz przywieść familie Żydowskie dotąd temi professyami bawiące się, do pożytecznieyszych dla ogółu kraiu zatrudnieni, na przełożenie Ministra Naszego Policyi[8] i po wysłuchaniu Naszey Rady Stanu, postanowiliśmy i stanowimy:

Artykuł 1.
Od dnia pierwszego Lipca tysiąc ośmset czternastego roku, aż dopokąd nie znaydziemy się dostatecznie powodowanemi do uczynienia iakowey odmiany w nienieyszem postanowieniu nie będzie wolno żadnemu żydowi ani żydówce bądź w mieście bądź na wsi handlować, fabrykować ani szynkować żadnego gatunku trunków, czy to pod własnym, czy pod cudzem imieniem, czy na własny czy na cudzy rachunek, pod nazwiskiem kompanistów, faktorów, pomocników, służących, wyrobników lub pod jakimkolwiek bądź innym Tytułem. Nie będzie wolno również mieszkać Żydom po karczmach, szynkach lub browarach.

Artykuł 2.
Uchybiaiący powyższym przepisom nie tylko podpadnie utracie posiadanych przez siebie trunków na rzecz Skarbu, ale nadto do zapłaty podwoyney ich wartości dla delatora[9] będą zmuszeni.

Artykuł 3.
Każdy iakiegokolwiek bądź innego wyznania pomagaiący żydowi do prowadzenia professyi w Artykule 1. wymienioney, czy to przez udzielenie mu swego Imienia, czy przez przypuszczenie do współki, użycia do posługi, oddawania na skład lub przechowywania trunków, podpadnie równymże karom, w Artykule 2.

Artykuł 4.
Każdy Urzędnik dopuszczaiący przestąpienia powyższych przepisów będzie w miarę winy [?] po przekonaniu, skazanym, a nawet z urzędu natychmiast złożonym, w szczególności zaś Podprefekci i Wóyci po wsiach, Prezydenci, Burmistrze, Kommisarze Cyrkułów lub urzędnicy policyini po miastach będą oprócz tego odpowiedzialnemi z własnych maiątków za uiszczenie kary w Artykule 2. obostrzoney. Jeżeli w ich obwodzie okaże się iakie przestąpienie powyższych przepisów, o którychby natomiast władzy wyższey nie donieśli, w czem składanie się niewiadomością za żadną wymówkę przyiętym nie będzie.

Artykuł 5.
Wolno iest właścicielowi gorzelni trzymać w swey służbie żyda iako palacza czyli gorzelnika, który uważany iako rzemieślnik nie może ani szynkować, ani przedawać, ani na siebie wyrabiać trunków pod temi samemi karami, iakie wyżey są wyliczone. Utrzymywanie żydów iako palaczów czyli gorzelników iest tyko pozwolonem aż do pierwszego Lipca roku tysiąc ośmset piętnastego.

Wykonanie nienieyszego Dekretu, który w Dzienniku Praw ma być umieszczony, Ministrom
Naszym Spraw wewnętrznych[10] i policyi polecamy.

(podpisano) Frederyk AugustPrzez Króla
Minister Sekretarz Stanu
Stanisław Breza[11]

[1] Szerzej na ten temat: K. Kaczyńska, Żydowskie osadnictwo wiejskie w świetle ankiety włościańskiej 1814 roku: postrzeganie Żydów a rzeczywistość społeczno-gospodarcza na początku XIX wieku, „Studia Judaica” 25/50 (2022), s. 240-258.

[2] Według danych statystycznych w 1810 r. z propinacji utrzymywało się w Księstwie Warszawskim ponad 75 865 osób. Henryk Grossman, Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego na podstawie spisów ludności 1808 i 1810 roku, „Kwartalnik Statystyczny” 2 (1925), z. 1, s. 58-59.

[3] Jak podaje Raphael Mahler, Hasidism and the Jewish Enlightenment: Their Confrontation in Galicia and Poland in the First Half of the Nineteenth Century, Philadelphia 1985, s. 178, w 1824 r. opłata ta była
ośmiokrotnie wyższa niż w 1814 r.; zob. też: K. Kaczyńska, Żydowskie osadnictwo wiejskie…, s. 261.

[4] W 1814 r. działalnością tą trudniło się 17 561 osób, podczas gdy w 1822 roku już tylko 3996. R. Mahler,
Hasidism and the Jewish Enlightenment…, s. 179.

[5] G. Dynner, Yankel’s Tavern. Jews, Liquor, and Life in the Kingdom of Poland, New York 2014.

[6] Drezno było główną siedzibą Fryderyka Augusta, króla saskiego i księcia warszawskiego.

[7] Fryderyk August (1750-1827) – książę saski z dynastii Wettynów, książę elektor Saksonii (w latach 1763-1806), król Saksonii (1806-1827) oraz książę warszawski (1807-1815). Nad Wisłą, mimo oficjalnego tytułu książęcego, nazywany był również potocznie królem.

[8] Ministrem policji był wówczas Ignacy Sobolewski (1770-1846). Wcześniej sprawował funkcję sekretarza Rady Stanu, Rady Ministrów i Sądu Kasacyjnego, a następnie radcy stanu oraz zastępcy ministra spraw
wewnętrznych. Z uwagi na pieczę, jaką jego ministerium sprawowało nad ludnością żydowską, zapewne zetknął się wtedy szerzej ze sprawami tej grupy mieszkańców i zainteresował się sposobami wpływania na nich. W pełni samodzielnie wypowiadał się w tym zakresie dopiero jako minister policji, którym był od listopada 1811 r. Wówczas uwydatniła się z całą mocą jego stanowczość względem ludności żydowskiej. Ton jego wypowiedzi był radykalniejszy niż innych ministrów. Projekt dekretu wraz z obszernymi wyjaśnieniami Sobolewskiego znajduje się w: AGAD, Rada Ministrów II 168, s. 17-31.

[9] tj. donosiciela

[10] Funkcję ministra spraw wewnętrznych sprawował wówczas Tadeusz Mostowski (1755-1821).

[11] Stanisław Breza, właśc. Stanisław Kajetan Krystian Breza z Goraja, herbu Breza (1752-1847) – minister-
sekretarz stanu w okresie Księstwa Warszawskiego. Jego aparatem pomocniczym był Sekretariat Stanu
Księstwa Warszawskiego, a jego główną siedzib było Drezno, gdzie blisko współpracował z monarchą.
Aktywność polityczną rozpoczął już w okresie Sejmu Wielkiego, popierając Konstytucję. Pełnił wówczas
ponadto funkcję szambelana królewskiego.

Źródło

Podst. wyd.: AGAD, Rada Ministrów KW, II 185, s 1-13 (rkps). Lit. przedm.: Oniszczuk, s. 242.

Kontekst historyczny

Akt prawny wydano w okresie wojny z Rosją w celu rozwiązania problemu braku żywności dla wojska oraz trudności ze ściąganiem podatków. Dekret umożliwiał podatnikom wnoszenie do magazynów wojskowych mięsa oraz wódki tytułem podatku koszernego. Nie było to nowe rozwiązanie – dwa lata wcześniej osoby zalegające z podatkami mogły zamiast nich przekazać produkty na potrzeby wojska (zboże, siano, słomę, wódkę). Akt ten został wydany poza standardową procedurą legislacyjną – korzystając ze specjalnych prerogatyw na czas wojny, otrzymanych 26 maja 1812, wydała go w imieniu monarchy Rada Ministrów.

Dokument

Data wydania: 26 października 1812 roku

Gdy z przełożenia komisji nadzwyczajnej potrzeb wojska okazuje się, iż fundusz dekretami Najjaśniejszego Pana dnia 4 września rb. zapadłemi, na żywność dla wojska oznaczony, czterema milionami złotych polskich, za które mięso wskutek uchwały naszej w dniu 23 m.b. zapadłej, ma być dostarczone, uszczuplony został; i gdy z podanych przez ministra skarbu zaległości podatkowych, pierwsza część na inexibilia odrachowaną być musi, przeto Rada Ministrów uzupełniając stąd wynikający deficyt dozwala, ażeby kontrybuenci[1] podatku koszernego, tak za zaległe, jako i bieżące raty, w sposobie dekretami królewskimi dnia 4 września rb. i uchwałą naszą 23 mb. przepisanym, ceną tamże oznaczoną, mięso i wódkę do magazynów wojskowych dostawili. Dopełnienie niniejszej uchwały ministrom wewnętrznem i skarbu poleca się.

[1] Tj. podatnicy.

Tytuł w języku dokumentu: Edikt, betreffend die bürgerlichen Verhältnisse der Juden in dem Preußischen Staate.

Źródło

Gesetz-Sammlung für die Königlich-Preußische Staaten (1812), nr 5, s. 17-22.

Kontekst

Edykt z 11 marca 1812 roku, zwany powszechnie edyktem emancypacyjnym, stanowił część pruskiego ustawodawstwa okresu reform (1807-1813), którego celem była modernizacja i unifikacja państwa i społeczeństwa. Edykt odwoływał się do dyskutowanej od kilku dekad idei „ulepszenia” (Verbesserung) bądź „uobywatelnienia” (Verbürgerlichung) zamieszkałych w Prusach Żydów. Z jednej strony likwidował dyskryminacyjny system „protekcji” (Schutzjuden) i związane z nim obciążenia finansowe, z drugiej strony nakładał nowe zobowiązania na Żydów, w tym przybranie stałych nazwisk oraz stosowanie języka niemieckiego w oficjalnych dokumentach. Następstwem nowych przepisów miała być integracja społeczności żydowskiej z resztą społeczeństwa.[1]

Edykt emancypacyjny obowiązywał w całej monarchii pruskiej w jej granicach z 1812 roku, w tym w Prusach Zachodnich. 11 września 1814 roku został on postanowieniem kanclerza Hardenberga[2] wprowadzony w ponownie włączonym do Prus Gdańsku. Zastąpiony został on ustawą dotyczącą stosunków żydowskich z 23 lipca 1847 roku.

Dokument

Wir Friedrich Wilhelm,[3] von Gottes Gnaden König von Preußen etc. etc.

haben beschlossen, den jüdischen Glaubensgenossen in Unserer Monarchie eine neue, der allgemeinen Wohlfahrt angemessene Verfassung zu ertheilen, erklären alle bisherige, durch das gegenwärtige Edikt nicht bestätigte Gesetze und Vorschriften für die Juden für aufgehoben und verordnen wie folget:

§. 1. Die in Unsern Staaten jetzt wohnhaften, mit General-Privilegien,[4] Naturalisations-Patenten,[5] Schutzbriefen[6] und Konzessionen[7] versehenen Juden und deren Familien sind für Einländer und Preußische Staatsbürger[8] zu achten.

§. 2. Die Fortdauer dieser ihnen beigelegten Eigenschaft als Einländer und Staatsbürger wird aber nur unter der Verpflichtung gestattet:

daß sie fest bestimmte Familien-Namen führen,[9]

und

daß sie nicht nur bei Führung ihrer Handelsbücher, sondern auch bei Abfassung ihrer Verträge und rechtlichen Willens-Erklärungen der deutschen oder einer andern lebenden Sprache, und bei ihren Namens-Unterschriften keiner andern, als deutscher oder lateinischer Schriftzüge sich bedienen sollen.

§. 3. Binnen sechs Monaten, von dem Tage der Publikation dieses Edikts an gerechnet, muß ein jeder geschützte oder konzessionirte Jude vor der Obrigkeit seines Wohnorts sich erklären, welchen Familien-Namen er beständig führen will. Mit diesem Namen ist er, sowohl in öffentlichen Verhandlungen und Ausfertigungen, als im gemeinen Leben, gleich einem jedem andern Staatsbürger, zu benennen.

§. 4. Nach erfolgter Erklärung und Bestimmung seines Familien-Namens erhält ein jeder von der Regierung der Provinz,[10] in welcher er seinen Wohnsitz hat, ein Zeugniß, daß er ein Einländer und Staatsbürger sey, welches Zeugniß für ihn und seine Nachkommen künftig statt des Schutzbriefes dient.

§. 5. Nähere Anweisungen zu dem Verfahren der Polizei-Behörden und Regierungen wegen der Bestimmung der Familien-Namen, der öffentlichen Bekanntmachung derselben durch die Amtsblätter[11] und der Aufnahme und Fortführung der Hauptverzeichnisse aller in der Provinz vorhandenen jüdischen Familien bleiben einer besondern Instruktion vorbehalten.

§. 6. Diejenigen Juden, welche den Vorschriften §. 2 und 3 zuwider handeln, sollen als fremde Juden angesehen und behandelt werden.

§. 7. Die für Einländer zu achtende Juden hingegen sollen, in sofern diese Verordnung nichts Abweichendes enthält, gleiche bürgerliche Rechte und Freiheiten mit den Christen genießen.

§. 8. Sie können daher akademische Lehr- und Schul- auch Gemeinde-Aemter,[12] zu welchen sie sich geschickt gemacht haben, verwalten.

§. 9. In wie fern die Juden zu andern öffentlichen Bedienungen und Staats-Aemtern zugelassen werden können, behalten Wir Uns vor, in der Folge der Zeit, gesetzlich zu bestimmen.

§. 10. Es stehet ihnen frei, in Städten sowohl, als auf dem platten Lande sich niederzulassen.

§. 11. Sie können Grundstücke jeder Art, gleich den christlichen Einwohnern, erwerben, auch alle erlaubte Gewerbe mit Beobachtung der allgemeinen gesetzlichen Vorschriften treiben.

§. 12. Zu der aus dem Staatsbürgerrechte fließenden Gewerbefreiheit, gehöret auch der Handel.

§. 13. Den auf dem platten Lande wohnenden Juden und ihren Angehörigen steht nur frei, denjenigen Handel zu treiben, der den übrigen Bewohnern desselben gestattet ist.

§. 14. Mit besondern Abgaben dürfen die einländischen Juden, als solche, nicht beschweret werden.

§. 15. Sie sind aber gehalten, alle den Christen gegen den Staat und die Gemeinde ihres Wohnorts obliegende bürgerliche Pflichten, zu erfüllen, und mit Ausnahme der Stol-Gebühren,[13] gleiche Lasten, wie andere Staatsbürger zu tragen.

§. 16. Der Militair-Konscription oder Kantonpflichtigkeit und den damit in Verbindung stehenden besondern gesetzlichen Vorschriften sind die einländischen Juden gleichfalls unterworfen. Die Art und Weise der Anwendung dieser Verpflichtung auf sie, wird durch die Verordnung wegen der Miltair-Konscription näher bestimmt werden.

§. 17. Ehebündnisse können einländische Juden unter sich schließen, ohne hierzu einer besondern Genehmigung oder der Lösung eines Trauscheins zu bedürfen, in so fern nicht nach allgemeinen Vorschriften die von Andern abhängige Einwilligung oder Erlaubniß zur Ehe überhaupt erforderlich ist.

§. 18. Eben dieses findet statt, wenn ein einländischer Jude eine ausländische Jüdin heirathet.

§. 19. Durch die Heirath mit einer einländischen Jüdin erlangt aber kein fremder Jude das Recht, in hiesige Staaten sich niederzulassen.

§. 20. Die privatrechtlichen Verhältnisse der Juden sind nach eben denselben Gesetzen zu beurtheilen, welche andern Preußischen Staatsbürgern zur Richtschnur dienen.

§. 21. Ausnahmen finden bei solchen Handlungen und Geschäften statt, welche wegen der Verschiedenheit der Religionsbegriffe und des Kultus an besondere gesetzliche Bestimmungen und Formen nothwendig gebunden sind.

§. 22. Bei den Eidesleistungen der Juden sind daher die Vorschriften der Allgemeinen Gerichts-Ordnung Th. 1. Tit. 10. §. 317–351.[14] noch ferner zu beobachten.

§. 23. Auch muß es bei der Festsetzung der Allg. Ger. Ord. Th. 1. Tit. 10. §. 352.[15] und der Krim. Ord. §. 335. Nr. 7. und §. 357. Nr. 8.,[16] daß kein Jude in den benannten Kriminalfällen zur Ablegung eines eidlichen Zeugnisses gezwungen werden darf, so wie bei den daselbst bestimmten Wirkungen eines freiwillig geleisteten Zeugeneides, künftig verbleiben.

§. 24. In Ansehung der Präsentation der Wechsel am Sabbath, oder an jüdischen Festtagen behalten die §§. 989. 990. des Allg. Landrechts Th. 2. Tit. 8.[17] ihre fortdauernde Gültigkeit.

§. 25. An die Stelle der, nach dem Allg. Landrechte Th. 2. Tit. 1. §. 136.[18] zu einer vollgültigen Ehe erforderlichen Trauung, tritt bei den Ehen der Juden die Zusammenkunft unter dem Trauhimmel und das feierliche Anstecken des Ringes, und dem im §. 138. verordneten Aufgebote[19] ist die Bekanntmachung in der Synagoge gleich zu achten.

§. 26. Auf die Trennung einer vollzogenen gültigen Ehe kann jeder Theil aus den in dem Allg. Landrechte Th. 2. Tit. 1. §. 669–718.[20] festgesetzten Ursachen antragen.

§. 27. Zur Begründung der bürgerlichen Wirkungen einer gänzlichen Ehescheidung unter den Juden ist das Erkenntniß des gehörigen Richters hinreichend und die Ausfertigung eines Scheidebriefes[21] nicht nothwendig.

§. 28. Da, nach den allgemeinen Rechtsgrundsätzen, neue Gesetze auf vergangene Fälle nicht gezogen werden können, so sind die Streitigkeiten über Handlungen, Begebenheiten und Gegenstände, welche das bürgerliche Privatrecht der Juden betreffen, und sich vor der Publikation der gegenwärtigen Verordnung ereignet haben, nach den Gesetzen zu beurtheilen, die bis zur Publikation dieses Edikts verbindend waren, wenn nicht etwa die bei jenen Handlungen, Begebenheiten und Gegenständen Interessirte, in so fern sie dazu rechtlich befugt sind, sich durch eine rechtsgültige Willenserklärung den Bestimmungen der gegenwärtigen Verordnung, nach deren Publikation, unterworfen haben sollten.

§. 29. In Absicht des Gerichtsstandes und der damit verbundenen vormundschaftlichen Verwaltung findet ebenfalls zwischen Christen und Juden kein Unterschied statt. Nur in Berlin bleibt es vorerst bei dem, den Juden angewiesenen besonderen Gerichtsstande.

§. 30. In keinem Fall dürfen sich Rabbiner und Juden-Aeltesten[22] weder eine Gerichtsbarkeit noch eine vormundschaftliche Einleitung und Direktion anmaßen.

§. 31. Fremden Juden ist es nicht erlaubt, in den hiesigen Staaten sich niederzulassen, so lange sie nicht das Preußische Staatsbürgerrecht erworben haben.

§. 32. Zur Erwerbung dieses Bürgerrechts können sie nur auf den Antrag der Regierung der Provinz, in welcher die Niederlassung erfolgen soll, mit Genehmigung Unsers Ministerii des Innern, gelangen.

§. 33. Sie genießen alsdann mit den Einländern gleiche Rechte und Freiheiten.

§. 34. Fremde Juden, als solche, dürfen weder als Rabbiner und Kirchenbediente,[23] noch als Lehrburschen, noch zu Gewerks- oder Hausdiensten angenommen werden. Es erstrecket sich jedoch dieses nicht auf diejenigen vergeleiteten Juden, welche sich zur Zeit der Publikation des gegenwärtigen Edikts bereits in Unsern Staaten befinden.

§. 35. Diejenigen einländischen Juden, welche gegen diese Vorschrift (§. 34.) handeln, verfallen in 300 Rthlr. Strafe, oder im Falle des Unvermögens, diese zu erlegen, in eine, den wegen der Verwandlung der Strafen vorhandenen allgemeinen Vorschriften angemessene Gefängnißstrafe, und der fremde Jude muß über die Grenze geschafft werden.

§. 36. Ausländischen Juden ist der Eintritt in das Land zur Durchreise oder zum Betrieb erlaubter Handels-Geschäfte gestattet. Ueber das von denselben und gegen dieselben zu beobachtende Verfahren, sollen die Polizei-Behörden mit einer besondern Instruktion versehen werden.

§. 37. Wegen des Verbots wider das Hausiren überhaupt, hat es bei den Polizei-Gesetzen auch in Absicht der Juden sein Bewenden.

§. 38. In Königsberg in Preußen, in Breslau und Frankfurth an der Oder dürfen fremde Juden, so lange die Meßzeit dauert, mit Genehmigung der Obrigkeit, sich aufhalten.

§. 39. Die nöthigen Bestimmungen wegen des kirchlichen Zustandes und der Verbesserung des Unterrichts der Juden, werden vorbehalten, und es sollen bei der Erwägung derselben, Männer des jüdischen Glaubensbekenntnisses, die wegen ihrer Kenntnisse und Rechtschaffenheit das öffentliche Vertrauen genießen, zugezogen und mit ihrem Gutachten vernommen werden.

Hiernach haben sich Unsere sämmtliche Staats-Behörden und Unterthanen zu achten. Gegeben Berlin, den 11ten März 1812.

(gez.) Friedrich Wilhelm Hardenberg. Kircheisen.[24]

[1] Szulc, Emanzipation, s. 125-128.

[2] Karl August von Hardenberg (1750-1822) był kanclerzem Prus w latach 1810-1822.

[3] Fryderyk Wilhelm III (1770-1840) był królem Prus w latach 1797-1840.

[4] Tzw. całkowicie uprzywilejowani (generalprivielgierte) Żydzi zrównani byli w prawach z chrześcijańskimi obywatelami na mocy indywidualnej decyzji króla pruskiego, która stanowiło odstępstwo od obowiązującego prawa. Ich liczba była nieznaczna i obejmowała co najwyższej kilkadziesiąt rodzin w całych Prusach.

[5] Naturalizacja Żydów była podobnie jak ich tzw. całkowite uprzywilejowanie indywidualną decyzją króla, stanowiąca odstępstwo od obowiązującego prawa (zob. przypis 29). Wszystko wskazuje na to, że pojęcia te były synonimami.

[6] Tzw. listy ochrone bądź protekcyjne (Schutzbriefe) potwierdzały status określonej osoby jako Żyda protegowanego (Schutzjude), który w zamian za regularne uiszczanie specjalnych podatków miał prawo do zamieszkania i działalności gospodarczej w Prusach.

[7] Koncesje nabywali Żydzi celem wykonywania określonej działalności gospodarczej, kupna nieruchomości, zawarcia aktu małżeństwa bądź przekazania statusu Żyda protegowanego na własne dziecko.

[8] Pojęcia „krajowiec” (Einländer) i „obywatel pruski“ (Preußischer Bürger) nie miały w momencie wydania edyktu żadnej konkretnej definicji prawnej i ich znaczenie było dopiero kształtowane w późniejszej legislacji i praktyce administracyjnej.

[9] W momencie wydania edyktu zdecydowana większość pruskich Żydów nie nosiła stałego nazwiska, przekazywanego z pokolenia na pokolenie. W przypadku mężczyzn używano zwykle imienia konkretnej osoby oraz imienia jej ojca. W przypadku kobiet – jej imię oraz imiona męża.

[10] Rejencje (Regierung) zastąpiły w 1808 roku kamery wojenno-domenalne jako państwowe regionalne struktury administracyjne. W każdej prowincji pruskiej istniały 2-3 rejencje. W Prusach Zachodnich były to: rejencja gdańska i kwidzyńska, w Wielkim Księstwie Poznańskim: rejencja bydgoska i poznańska.

[11] Amtsblätter to wprowadzone w 1811 roku dzienniki urzędowe dla poszczególnych rejencji. Miały one usprawnić komunikację wewnątrz administracji oraz poprzez zwiększoną dostępność i transparentność poszerzyć więdzę na temat obowiązujących przepisów prawnych pośród społeczeństwa.

[12] Tutaj w znaczeniu samorządów lokalnych, czyli rad miejskich, magistratów itp.

[13] Opłaty na rzecz kościołów chrześcijańskich za określone usługi, np. chrzty, małżeństwa, pogrzeby.

[14] Przepisy te dotyczyły zasad składania przysięgi przez Żydów.

[15] Przepis ten dotyczył braku obowiązku składania przysięgi przez Żydów w procesach kryminalnych, w których groziły wysokie kary.

[16] Przepisy te dotyczyły braku obowiązku składania przysięgi przez Żydów w procesach kryminalnych, w których groziły wysokie kary.

[17] Przepisy te dotyczyły braku obowiązku przyjmowania przez Żydów weksli w szabat i żydowskie święta.

[18] Przepis ten stanowił, że uroczystość zaślubin musi być przeprowadzona przez kapłana.

[19] Przepis ten stanowił, że uroczystość zaślubin musi być poprzedzona zapowiedziami. Następny paragraf (§ 139) precyzował, że zapowiedzi winny odbyć się w parafiach obydwu zaręczonych.

[20] Przepisy te określały przyczyny, dla których rozwód był dopuszczalny.

[21] W judaizmie rozwód następuje zwykle w wyniku wręczenia przez męża listu rozwodowego (get) żonie. Wyjątki od tej zasady regulują szczegółowe przepisy religijne.

[22] Starszyzna gminy żydowskiej, zwana również parnasami bądź roszim, stała na czele zarządu gminy.

[23] Pod tym pojęciem kryją się urzędnicy gminni, np. szkolnicy (szamesi), nauczyciele (melamedzi) czy kantor (chazan).

[24] Friedrich Leopold von Kircheisen (1749-1825) był ministrem sprawiedliwości Prus w latach 1810-1825.

Źródło

Podst. wyd.: Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. 4, nr 40, s. 159-162. Lit. przedm.: Oniszczuk, 170-175, 224-225, 231, 246.

Kontekst historyczny

Regulacje dotyczące służby wojskowej Żydów w Księstwie Warszawskim uległy dwukrotnie zmianie. Zgodnie z zasadą przewidzianą dekretem z 9 maja 1808 r., służba wojskowa miała mieć charakter powszechny – sześcioletni okres poboru obowiązywać miał wszystkich mężczyzn w wieku 20-28 lat; spis poborowych objąć miał: „obywateli i mieszkańców osiadłych, nieosiadłych i pod jakimkolwiek bądź pozorem do kraju przywiązanych, bez względu na ich urodzenie, stan, dostojeństwo, rzemiosło i wyznanie” [1]. Niemniej jednak te nowe zasady wywołały sprzeciw społeczności żydowskiej, obawiającej się służby w wojsku przede wszystkim ze względów religijnych (brak możliwości przestrzegania zasad
dotyczących szabatu czy koszernych posiłków). Negatywne było też nastawienie wielu wojskowych, niechętnych służbie Żydów postrzeganych jako mniej zdatni do walki. W związku z tym zasadę zaangażowania wyznawców judaizmu w sprawę obronności zmodyfikowano – z inicjatywy reprezentantów społeczności żydowskiej, 29 stycznia 1812 r. podpisano układ, który sankcjonował sytuację już istniejącą (względną nieobecność Żydów w wojsku) nakładając jednak na przedstawicieli społeczności żydowskiej nowy podatek, w wysokości 700 tysięcy złotych [2].

Dokument

Data wydania (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim): 29 stycznia 1812 roku

Mając sobie przez Ministra Naszego Przychodów i Skarbu [3] przedstawione prośby całego ludu Izraelskiego w Xięstwie Naszem Warszawskiem zamieszkałego, przez wysłanych z każdego Departamentu delegowanych oświadczone, aby za przyięciem ofiarowaney przez nich dobrowolnie, i do Skarbu publicznego rocznie wnosić się maiącey sumy, od prawa popisowego, a zatem od osobistey i czynney w woysku liniowem służby uwolnieni bydź mogli, zważywszy, iż takowa służba, którą poddani Nasi wyznania Moyżeszowego za uciążliwą dla siebie poczytaią, z innych miar i względów właściwemu celowi obrony
pospolitey źle odpowiada; zważywszy, że te obrządki, zwyczaie i nałogi w domowem i społecznem życiu, któremi Izraelici od całey mieszkańców kraiowych powszechności odróżniać się, i odosobniać nieprzestaią, i które spóźniać im muszą uczestnictwo w używaniu dobrodzieystwa praw obywatelskich [4], równie i podobnie czynią ich do szlachetnego powołania żołnierskiego mniey zdatnemi i przekonywaią doświadczeniem wielu niedogodności, że ważna sprawa obrony kraiowey ieszcze im nieograniczenie powierzoną bydź nie może, po wysłuchaniu Naszey Rady Stanu stanowimy.

Artykuł 1.
Summę roczną siedemkroć sto tysięcy Złotych [5] polskich przez Starozakonnych mieszkańców Xięstwa Warszawskiego dobrowolnie oświadczoną i umówioną, do Skarbu Naszego Xięstwa Warszawskiego przyimować dozwalamy.

Artykuł 2.
Równie w proporcyą wyżey postanowioney roczney summy ilość pięciomiesięczną od dnia 1. Stycznia do dnia 1. Czerwca roku bieżącego Złotych polskich dwakroć dziewięćdziesiąt ieden tysięcy sześćset sześćdziesiąt sześć, groszy dwadzieścia wynoszącą, i przez Starozakonnych dobrowolnie oświadczoną, do kass Skarbowych Xięstwa Warszawskiego przyiąć zalecamy.

Artykuł 3.
Oznaczenie terminów i ilości w iakich obie summy Artykułami poprzedniczemi wymienione, do kass respective Powiatowych lub Departamentowych [6] wnoszone bydź powinny, zapewnienie należytego dla Skarbu bezpieczeństwa w pobieraniu tego dochodu, tudzież wydanie instrukcyi i przepisów Urzędom Departamentowym i Powiatowym [7] w celu zapewnienia się, iż w szczegółowym opłat rozkładzie, wszelka równość i sprawiedliwość zachowana będzie, Ministrowi Naszemu Przychodów i Skarbu [8] zalecamy.

Artykuł 4.
Od wyiścia ninieyszego Dekretu i następnego zaraz rozesłania onego władzom wykonawczym [9] do których należy, mieszkańcy Starozakonni Xięstwa Naszego Warszawskiego, iako iuż z pod prawa popisowego [10] wyłączeni, do ciągnienia losów [11], i do osobistey w woysku liniowem służby pociągnionemi bydź niemaią.

Artykuł 5.
Wykonanie ninieyszego Dekretu, który w Dziennik Praw ma bydź umieszczony, Ministrom Naszym w czem do którego należy, polecamy.

(podpisano) FREDERYK AUGUST
przez Króla
Zgodno z Oryginałem Minister Sekr: Stanu
Felix Łubieński Stanisław Breza
Minister Sprawiedliwości
(L.S.) Zgodno z Oryginałem
Antoni Joneman (L.S.) Minister Sekr : Stanu
Sekr: Jeneralny (podpisano) Stanisław Breza

Dzień ogłoszenia d. 24. Lutego roku 1812.

[1] Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. 1, nr 3, s. 48.

[2] Szczegóły dotyczące ustanowienia podatku: A. Oniszczuk, Pod presją nowoczesności. Władze Księstwa Warszawskiego wobec Żydów, Warszawa 2021, s. 170-175.

[3] Funkcję ministra przychodów i skarbu sprawował wówczas Tadeusz Matuszewicz (1765-1819) – polityk,
publicysta, mówca, poeta. Funkcję tę pełnił od 30 września 1811 r. i utrzymał ją zarówno w okresie przejściowym, już po upadku Księstwa, jak i po uformowaniu się Królestwa Polskiego, w latach 1815-1817.

[4] Najbardziej wyrazistą formą zawieszenia praw obywatelskich Żydów było to dotyczące praw politycznych tej ludności, którego dokonano mocą dekretów z 7 września oraz 17 października 1808 r.

[5] Tj. 700 000 złotych.

[6] Mowa o kasach skarbowych służących m.in. do przyjmowania wpłat od ogółu podatników. Kasy te
zlokalizowane były w siedzibach każdego z 10 departamentów oraz 60 powiatów Księstwa Warszawskiego.

[7] Pod pojęciami Urzędów Departamentowych oraz Urzędów Powiatowych najprawdopodobniej rozumieć należy prefektury oraz podprefektury.

[8] Funkcję ministra przychodów i skarbu sprawował wówczas Tadeusz Matuszewicz (1765-1819) – polityk,
publicysta, mówca, poeta. Funkcję tę pełnił od 30 września 1811 r. i utrzymał ją zarówno w okresie
przejściowym, już po upadku Księstwa, jak i po uformowaniu się Królestwa Polskiego, w latach 1815-1817.

[9] Władzę wykonawczą na szczeblu departamentalnym sprawował prefekt, na szczeblu powiatu – podprefekt, a na szczeblu miasta, w zależności od wielkości ośrodka – prezydent lub burmistrz.

[10] Prawo popisowe oznacza tu dekret z 9 maja 1808 r.

[11] Losowanie odbywało się po wstępnej selekcji osób zdatnych do służby Losowanie i było formą ostatecznego wytypowania poborowego.

Źródło

Podst. wyd.: AGAD, Rada Ministrów KW, II 165, s. 33 (rkps). Lit. przedm.: Oniszczuk, s. 265, 275, 284, 288-290.

Kontekst historyczny

Wschowa była pierwszym z kilku miast, dla których w Księstwie Warszawskim zaprojektowano stworzenie rewirów oddzielających ludność żydowską od pozostałej. W odróżnieniu od innych miast, w przypadku Wschowy nie wskazano określonych ulic, przy których zamieszkiwanie byłoby zabronione, ale określono, że dopuszczalne jest osiedlanie się tylko w jednej z części miasta (Nowym Mieście). W ten sposób usiłowano przywrócić strukturę osiedleńczą istniejącą do czasu pożaru, który miał miejsce jeszcze przed utworzeniem Księstwa Warszawskiego (w 1801), a także pobudzić społeczność żydowską do samodzielnego zaangażowania się w odbudowę tej części miasta. Jeszcze jednym nietypowym rozwiązaniem, nieobecnym w innych dekretach ustanawiających rewiry, było zobowiązanie lokalnej społeczności żydowskiej do ukończenia budowy synagogi.

Dokument

Data wydania: 5 lipca 1810 roku

Zważywszy, że zbyteczne skupienie się ludu starozakonnego wystawia mieszkańców miasta naszego Wschowy na wielorakie niebezpieczeństwa, mianowicie pożarów i utraty zdrowia, gdy już skuteczne środki względem Starozakonnych miasta Warszawy dla tychże przyczyn przedsięwziąść byliśmy przymuszeni, na przełożenie naszego ministra spraw wewnętrznych postanowiliśmy i stanowimy co następuje:

Art. 1.

Od dnia 29 września 1811 roku nie wolno jest mieszkać osobom ludu starozakonnego we Wschowie będącym, nigdzie więcej, jak tylko w stronie miasta Nowem Miastem nazwany, a to w sposób, w jaki go zamieszkiwali ciż starozakonni przed pożarem, w roku 1801 wydarzonym.

Art. 2.

Do dnia więc w poprzedzającym artykule wyznaczonego wszyscy starozakonni wynieść się ze Starego Miasta na Nowe mają.

Dozwala się starozakonnym domy na Nowem Mieście w miejscu pogorzałych, stosownie do urządzeń policyjnych co do porządku stawiać z drzewa, bez lub o jednem piętrze, jednakże mają bydź z murowanemi kominami i dachówkami pokryte.

Art. 4.

Obowiązani są starozakonni w przeciągu czasu artykułem 1ym przepisanego, dokończyć rozpoczętej już bóżnicy[1], na którą wsparcie od innych synagog odebrali. Dopilnowanie, aby niniejszy dekret ściśle wykonywanym został, ministrowi naszemu spraw wewnętrznych polecamy.

[1] Tj. dokończyć budowę synagogi.

Положение о евреях, 1804 г.

Источник

Полное собрание законов Российской империи. Собрание первое, 1649-1825. Т. XXVIII. СПб., 1830. № 21 547. С. 731-737.

Исторический контекст

«Положение о евреях» стало первым систематическим и обобщающим законодательным актом, регулирующим статус и права еврейского населения Российской империи. Предполагалось, что разработанное положение способствует унификации правового статуса и социальной принадлежности евреев в имперской системе. Положение было разработано «Комитетом об устроении евреев на пользу государственную и их собственную» (также известным как Первый еврейский комитет) по распоряжению Александра I. Еврейский комитет был создан в 1802 г. В его состав вошли: граф В. А. Зубов[1], министр внутренних дел граф В. П. Кочубей[2], министр юстиции Г. Р. Державин[3], сенатор граф С. О. Потоцкий[4] и товарищ министерства иностранных дел князь А. К. Чарторыжский[5]. Близкое участие в делах комитета принимал М.М. Сперанский[6], ставший в начале 1803 г. директором департамента министерства внутренних дел и делопроизводителем Комитета. В обсуждении вопросов реформы участвовали также еврейские депутаты, в том числе Нота Ноткин[7].

Первая редакция «Положения» существенно отличалась от окончательного варианта. Так, еще в декабре 1804 г. проект закона включал положение об учреждении Синедриона («Синедрина») – органа централизованного управления евреями империи. Помимо возглавлявшего Синедрион «обер-ланд-раввина», он включал трех «заседателей», представлявших еврейское население трех основных регионов черты оседлости. К функциям Сенидриона относились роль апелляционного суда по отношению к раввинским судам, управление еврейскими благотворительными учреждениями и типографиями, решение споров о «догматах и обрядах веры»[8]. Однако в конечной редакции «Положения» идея централизованного управления еврейским населением империи было отвергнуто.

«Положение» опубликовано как часть именного указа императора Александра I «Об устройстве евреев» от 9 декабря 1804 г. Преамбула положения сообщает, что этот законодательный акт был разработан в ответ на многочисленные просьбы, жалобы и запросы со стороны жителей территорий, присоединенных к Российской империи в результате разделов Речи Посполитой. Как отмечает Дж. Клиер, эта отсылка могла касаться как общего ощущения необходимости преобразований в отношении еврейского населения, так и конкретных жалоб, поступавших в центральные органы власти из «польских губерний» (Гродненской, Виленской и др.)[9].

Документ

Декабря 9. Высочайше утвержденное Положение. О устройстве Евреев.

Именный, данный Сенату. По жалобам многократно к Нам и в Правительствующий Сенат доходившим на разные злоупотребления и беспорядки во вреде земледелию и промышленности обывателей в тех Губерниях, где Евреи обитают, происходящие, признали Мы нужным, указом, в 9 день Ноября 1802 года Правительствующему Сенату данным, составить особенный Комитет для рассмотрения дел к сему относящихся, и для избрания средств к исправлению настоящего Евреев положения[10].

Комитет собрав все сведения к сему принадлежащая, и, сообразив разные предположения о устройстве Евреев доселе бывшие, поднес Нам положение вновь для них составленное, с изъяснением в особенном докладе причин, на коем оно основано.

Рассмотрев положение cиe, Мы находим начала Комитетом принятые весьма справедливыми и все статьи онаго сообразными сколько умеренности и попечении о истинном благе Евреев, столько и основанными на пользах коренных обывателей тех Губерний, где людям сим жить дозволяется.

Утвердив по сему положение cиe, препровождаем его при сем в Правительствующий Сенат вместе с докладом, для приведения в точное исполнение всех распоряжений в нем содержащихся.

Положение для Евреев.

I. О просвещении

1. Все дети Евреев могут быть принимаемы и обучаемы, без всякаго различия от других детей, во всех Российских народных Училищах, Гимназиях и Университетах.

2. Никто из детей Еврейских, быв в Училище во время его воспитания, не должен быть ни под каким видом отвлекаем от своей религии, ни принуждаем учиться тому, что ей противно и даже несогласно с нею быть может.

3. Дети Еврейские в школах приходских и уездных обучающиеся, могут носить платье Еврейское; но обучающиеся в Гимназиях, должны быть одеты для единообразия и благопристойности в Немецком или Польском платье.

4. Дети Еврейские будут принимаемы и в Санктпетербургскую Академию Художеств, если окажут к тому способности и расположения; платье должны они будут тогда носить Немецкое.

5. Те из Евреев, кои способностями своими достигнут в Университетах известных степеней отличия в Медицине, Xирургии, Физике, Математике и других знаниях, будут в оных признаваемы и производимы в Университетская степени наравне с прочими Российскими подданными.

6. Если, не взирая на все cии побуждения, Евреи не захотят отдавать детей своих в общие народные Училища, тогда установить на счет их особенные школы, где бы дети их были обучаемы, определив на cиe, по рассмотрению Правительства, нужную подать. Между предметами их учения, необходимо должен быть один из языков: Русскаго, Польскаго, или Немецкаго.

7. По прошествии шести лет от издания сего положения, все бухгалтерские книги и вообще купеческие всякого рода тетради и записки между Евреями, должны быть писаны на одном из сих языков, то есть, на Русском, Польском, или Немецком, или содержать в себе на одной стороне перевод. Без сего при исках и судах, нигде в уважение принимаемы оне не будут.

8. Все Евреи в Империи Российской обитающие, имея полную свободу употреблять язык их во всех делах, как относящихся до веры, так и в домашних их упражнениях, обязаны, начиная с 1 января 1807 года, во всех актах публичных, в обязательствах, векселях и крепостях всякого рода, употреблять язык Русский, Польский, или Немецкий. Без сего никакие их акты записаны и в дело приняты быть не могут.

9. С состояния сего положения, при первом выборе в Члены Магистрата из Евреев, желающие поступить в cиe отличное звание, в губерниях, от Польши присоединенныхъ, должны для единообразия и общего порядка носить Польское или Русское платье, если носить Немецкаго не пожелают; а в Губерниях Российских, где Евреям постоянное пребывание иметь дозволено, Евреи, в случае таковаго выбора в Члены Магистрата, должны носить платье Немецкое.

С 1808 года никто из Евреев не может быть выбран Членом Магистрата, если не будет он читать и писать на одном из языков Русском, Немецком, или Польском.

10. С начала 1812 года, никто не может быть избран и определен ни в какую должность, ни в Кагале, ни в Раввинстве, если не будет знать читать и писать на одном из означенных языков.

II. О разных состояниях и промыслах Евреев и преимуществах.

11. Все Евреи разделяются на четыре класса. А.) Земледельцы. Б.) Фабриканты и ремесленники. В.) Купечество. Г.) Мещанство.

А. Преимущество земледельцев.

12. Земледельцы из Евреев все свободны и ни под каким видом никому укрепляемы, ни во владение отдаваемы быть не могут.

13. Земледельцы из Евреев, так как фабриканты, ремесленники, купцы и мещане могут в Губерниях Литовских, Велорусских, Малоросийских, Киевской, Минской, Волынской, Подольской, Астраханской, Кавказской, Екатеринославской, Херсонской и Таврической, приобретать покупкою незаселенной земли, продавать их, закладывать, дарить и завещать в наследство, во всем пространстве указа 12 Декабря 1802 года.

14. Пользуясь правом покупать земли Евреи могут обработывать их наемными работниками по условиям с ними и контрактам.

15. Если Еврей купив ни кем прежде не населенную землю, водворит на ней по контрактам и условиям не менее 30 домов или семейств наемных работников; тогда дозволено ему будет в сем новом населении содержать пивную продажу, если по общему положению в прочих селениях той

Губернии она дозволена будет.

16. Евреям дозволяется брать у помещиков земли в содержание, заключать с ними условия, и условия сии, быв записаны в Присутственных местах, должны быть сохраняемы свято и ненарушимо; разумея однако ж, что не будут они ни под каким видом продавать вина. Евреи, поселившиеся на землях помещичьих, по добровольным условиям, освобождаются от всех казенных податей на 5 лет. Льгота сия распространяется только на тех из Евреев, кои поселятся особенными селениями.

17. Те же из Евреев, кои ни собственных земель прибресть, ни у помещиков нанять не будут в состоянии, могут переходить на земли казенные в Губерниях: Литовских, Минской, Волынской, Подольской, Астраханской, Кавказской, Екатеринославской, Херсонской и Таврической; в некоторых из сих Губерний имеет быть для сего отведено па первый раз для желающих до З0 000 десятин.

18. Никто из Евреев насильно не будет принуждаем к переселению, но те, кои переселятся, свободны будут от всех податей на 10 лет, кроме земских повинностей, и получат на заведение заимообразную ссуду, которую они возвратить обязаны в известное число лет, соответственно правилам на коих колонистам иностранным ссуда таковая чинится.

19. Евреи, поселившиеся как на помещичьих, так и на казенных землях в Губерниях вышеупомянутых, по истечении льготных лет, платить будут все повинности наряду с другими подданным одинакового с ними состояния. Равным образом в Губерниях, где Евреи уже водворены, те из них, которые в хлебопашестве обращаться будут, освобождаются от платежа двойных в казну податей.

Б. Преимущества фабрикантов и ремесленников.

20. Все роды фабрик дозволяется заводить Евреям в Губерниях, где им жить дозволено, на том же основании и с тою же свободою, как и всем подданным Российским.

21. При заведении фабрик нужнейших, каковы суть суконные, полотняные, кожевенные и прочие сего рода, Правительство по надлежащем удостоверении может доставлять Евреям особенные ободрения, отводом нужной земли и доставлением им денежной ссуды. Для сего в каждой из Губерний, от Польши присоединенных, назначаем будет ежегодно капитал до 20.000 рублей с тем, чтоб из сего капитала, по усмотрению Начальника Губернии и по сношению его с Министерством Внутренних дел, производимы были ссуды тем из Евреев, кои нужнейшие и полезнейшие фабрики заводить пожелают, не требуя для сего займа залогов, но ограничиваясь поручительством других Евреев благонадежных. Для вящего же поощрения Еврев к заведению фабрик, тех из них, кои в фабричных работах обращаться будут, имеют платить одинакую подать с того времени, как собраны будут в каждом городе о таковых фабричных точные сведения. Дозволяется Евреям заводить фабрики и на землях помещичьих, по добровольным с ними условиям.

22. Помещикам, кои на землях своих заведут таковые фабрики, коих производство отправляемо будет Евреями по найму и условиям, будут также чинимы для сего денежный ссуды под залоги на выгодных условиях, так как пдрупя разныя оказываемы будут ободрения по рассмотрению обстоятельств и действительной пользы.

23. Ремесленникам из Евреев, дозволяется в означенных Губерниях упражняться во всех промыслах, законом не запрещенных, и никакая ремесленная, или цеховая Управа ни под каким видом не должна им в том препятствовать; при чем предоставляется им свобода вписываться в цех, если то не будет противно привилегиям, особенно некоторым городам присвоенным.

24. Ремесленники из Евреев, имеют быть освобождаемы от двойной подати на том же основании, как выше (§ 21) сказано о фабричных.

25. Если ремесленники не найдут в какой-либо из сих Губерний себе довольно работы и средств к содержанию, они должны обратиться к Губернатору, который относится о том к Министру Внутренних дел. Вследствие того, назначатся им способы основать с выгодою свою промышленность в Губерниях менее населенных, Екатеринославской, Херсонской, Таврической, Астраханской и Казанской.

В. и Г. Преимущества купечества и мещанства

26. Всякаго рода торговля внутренняя и внешняя дозволяется в означенных Губерниях Евреям, на точном основании Городового Положения и последующих узаконений.

27. Всякаго рода промыслы и мелочная продажа, включая и винную, как оптом, так и в розницу с ограничениями ниже сего (§ 40) постановленными, на том же основании дозволяется Евреям в тех же Губерниях.

28. Фабрикантам, ремесленникам, художникам и купцам, дозволяемо будет приезжать по делам их коммерческим для усовершения в художествах или для показания особливаго искуства в ремеслах и фабриках, на известное время во внутренние Губернии и даже в Столицы, но не иначе, как по паспортам Губернаторов, коим каждаго месяца должны они доставлять ведомости к Министру Внутренних Дел. Сии пребывающие на время Евреи, равно как жены и дети их должны носить Немецкую одежду без всякаго от других отличия; в случай же употребления ими одежды своей, не должны они быть терпимы, и имеют Полицею немедленно быть высылаемы.

29. Когда все вообще Евреи в земледелии, мануфактурах и купечестве окажут постоянное направление и прилежание; Правительство примет тогда меры уравнять их подати со всеми другими подданными.

III. О обязанностях Евреев по вышеозначенным их состояниям.

30. Никто из Евреев нигде в Poccии терпим быть пе может, если он не будет записан в одном из сих состояний. С Евреями, кои не предъявят в том письменнаго законом установленного вида, будет поступаемо, как с бродягами, по всей строгости законов.

31. Сроком переписи сей полагается два года от издания сего положения. В течение сего времени перепись сия должна быть произведена по всем Губерниям, городам и уездам, где Евреям жить дозволено.

32. При сей переписи каждый Еврей долженъ иметь, или принять известную свою наследственную фамилию, или прозванье, которое и должно уже быть сохраняемо во всех актах и записях без всякой перемены, с присовокуплением к оному имени, даннаго по вере или при рождении, мера сия необходима для лучшаго устройства Гражданскаго их состояния, для удобнейшаго охранения их собственностей и для разбора тяжб между ими.

33. Само собою в прочем разумеется, что записка в одном состоянии не может препятствовать переходить в другое; но переход сей должен происходить с ведома местнаго Начальства и на основании общих узаконений.

34. Никто из Евреев, начиная с 1 Генваря 1807 года, в Губерниях: Астраханской и Кавказской, Малороссийских и Новороссийских, а в прочих начиная с 1 Генваря 1808 года, ни в какой деревни и селе не может содержать никаких аренд, шинков, кабаков и постоялых дворов ни под своим, ни под чужим именем, ни продавать в них вина и даже жить в них, под каким бы то видом ни было, разве проездомъ. Запрещение cиe распространяется также на все шинки, постоялые дворы, или другия заведения, на большой дороге состояния, кому бы они не принадлежали, обществам, или частным людям.

35. Помещик, по истечении сего срока, дозволивший Еврею в своей деревне, или селе содержать какую либо аренду, кабак, шинок, или другое заведение для продажи вина, но первому доносу быв в сем по изследованию Нижняго Земскаго Суда приличен, платит по приговору Поветоваго или Уезднаго Суда штрафу в пользу Приказа Общественная Призрения и доносителя по полам, в первый раз по 5 рублей с каждаго дома, в деревне его состоящая, во вторый в двое, а в третий имение его берется в опеку на 10 лет; арендовые же поссесоры отлучаются вовсе от управления имением и объявляются во всех ведомостях к тому неспособными.

36. Еврей, в таковой продаже обличенный, на таковое же употребление платит в первый раз 100 рублей, во второй 200, в третий ссылается в Сибирь на поселение; но если бы Еврей не имел денег для заплаты сего штрафа, в таком случае поступить с ним, как с несостоятельным должником по законам.

37. Все контракты и условия на продажу вина в деревнях и селах, после означенная срока заключаемый, ничтожны, и действия никакого не имеют.

38. Все долги поселян и другаго рода людей в шинках Евреями содержимых, на том же основании ничтожны и взыскания по ним нет.

39. В казенных селениях подобный штраф в первые два раза полагается на Земских Исправников, если они о том не донесут, в третий же отрешаются они от мест, и впредь ни к каким должностям определяемы не будут. В случае же допущения Казенными Палатами злоупотребления сего, штраф сей взыскивается с Вице-Губернатора и Членов Палаты. В старостинских же или арендных имениях взыскивать штраф с владельцев, и староства отбирать, если в третий раз в том приличатся.

40. При сем строгом и необходимом запрещены Евреям продажи вина и всяких контрактов к тому относящихся в селах и деревнях, дозволяется им заниматься сим промыслом в городах Губернских, уездных и казенных местечках на основании общих по сей части положений, а в помещичьих местечках предоставляется право помещикам, когда они пожелают допустить их до продажи вина и заключать с ними контракты; но само собою разумеется, что никто не должен, под страхом вышеозначенных наказаний, присвоять селам и деревням права местечек, и никто вновь местечка учреждать не должен, не относясь о том к высшему Начальству; в прочем под именем местечек здесь разумеются те, кои существуют в Губерниях, от Польши присоединенных.

41. В самых городах и местечках Евреи не должны никогда продавать вина в долг поселянам; все долги ими по сему сделанные ничтожны, и не только взыскания имъ н^тъ, но и те Чиновники и места, кои иски таковые принимать и вчинать дозволят, сами подвергнутся суду и взыскание.

IV. О гражданском устройстве Евреев.

42. Все Евреи в Poccии обитающее, вновь поселяющееся, или по коммерческим делам из других стран прибывающие, суть свободны и состоят под точным покровительством законов наравне со всеми другими Российскими подданными.

43. Евреи отличившиеся знаниями или важными Государству заслугами, будут соразмерно тому отличаемы и награждаемы.

44. Никто не может иметь права присвоивать себе собственность Евреев, располагать их трудом, а тем менее укреплять их лично. Никто не может притеснять, ни далее безпокоить их в отправлении веры и в общей гражданской жизни ни словом, ни делом; жалобы их на обиды, какого бы рода оне ни были, принимаются в Присутственных местах и удовлетворяются во всей строгости законов, вообще для всех подданных Российских установленных.

45. Законные и дозволенные контракты, заключаемые между ими и помещиками, на землях коих они жить пожелают, должны быть сохраняемы ненарушимо.

46. При переходе Евреев с одного места на другое, они обязаны представить свидетельства от помещиков, на землях коих они жительство имели, что они удовлетворили всем обязанностям своим в разсуждении их; равно должны они предъявить в Земский Суд свидетельство их Кагала, что подати подлежащая они за себя заплатили. По свидетельствам сим Земский Суд выдает переселяющимся паспорт до того места, куда переселиться они желают. Безпаспортных Полиция будет брать под стражу и пересылать в степныя земли, кои в свое время назначены к тому будут.

47. Пребывая по контрактам на землях помещичьих, они имеют быть под общим ведением Земской Полиции, которая и должна по жалобам их чинить управу, согласно их контрактам.

48. В Губернских и уездных городах Евреи состоят в ведомстве Градской Полиции и особенно Городничаго и Магистрата.

49. Поелику суд должен быть общим для всех подданных в Государстве, то и Евреи во всех тяжбах их по именно, в делах вексельных и уголовных имеют ведаться судом и расправою в обыкновенных Присутственных местах; из сего следует: 1) Что помещики, на землях коих они живут, не имеют над ними права суда ни в тяжебных делах, ни в уголовных. 2) Что Третейский Суд в делах тяжебных могут иметь Евреи на общем основании и во всей той силе, каковая общими законами Суду сему присвоена.

50. В Городах Губернских и уездных они имеют право избирать одного Раввина и несколько Кагальных, которые представляются Губернскому Правлению и по его утверждению вступают в должности, и каждые три года сменяются, если новым выбором утверждены не будут. В местечках помещичьих Евреи также могут выбирать Раввинов и Кагальных, без участия в том помещиков, коим запрещается при сем за Раввинство собирать какую либо подать.

V. О должности Раввинов.

51. Должность Раввинов есть надзирать за обрядами веры и судить все споры относящееся до религии; но при сем суждении не дозволяется им в решениях своих употреблять никаких способов, кроме увещания и убеждения, и запрещается налагать всякое другое наказание, кроме обличения и выговоров внутри Синагог; Раввины и другие духовные начальники, кои дерзнут против сего правила налагать публичныя наказания, какого бы рода они ни были, как то: пени запрещение пасхальнаго брашна и мяс (кошар), а паче проклинания и извержения, будут за cиe сверх взыскания с них убытков от заклинаний происходящих, наказуемы, в первый раз взысканием 50 рублей, во вторый 100 рублей в пользу Приказа Общественнаго Призрения, а в третий по обличении будут отсылаемы в Сибирь на поселение, во всех же случаях клятвы их и прещения никакого действия иметь не будут.

52. Поелику Раввинство есть должность почетная, а не доход, то Раввинам строго запрещается за Раввинство налагать поборы, или требовать себе возмездия, какого бы рода оно ни было: а должны довольствоваться определенным от общества жалованьем.

53. Ежели в каком нибудь месте возникнете разделение сект, и раскол прострется до того, что один толк с другим не захочет быть в одной Синагоге, в таком случае позволяется одному из них построить свою Синагогу и выбрать своих Раввинов; но во всяком городе Кагал должен быть один.

VI. О должности Кагалов. 54. Кагалы должны наблюдать, чтобъ казенные сборы, доколе они пребудут в настоящем их положении, были исправно и бездоимочно вносимы; они должны распоряжать вверяемыми им от общества суммами, давая в употреблении их отчет обществу и представляя таковой же на Русском или Польском языке, в городах Городничим, в казенных селениях Исправникам, в помещичьих местечках помещикам и во всех сих случаях подвергаются суду и наказанию по всей строгости законов, если отчеты, даваемые ими Начальству, в чем либо найдутся не сходны с подлинными, даваемыми обществу. Впрочем ни под каким предлогом не должны они, без ведома Начальства, налагать новых податей, под страхом не только взыскания лично с них всего ими вновь положеннаго, но и законнаго суда и наказами.

[1] Зубов Валериан Александрович (1771-1804) – генерал от инфантерии, военачальник, брат Платона Зубова, фаворита императрицы Екатерины II. При Александре I член Непременного совета (высшего совещательного органа Российской империи, предшественника Государственного совета) и директор Второго кадетского корпуса.

[2] Кочубей Виктор Павлович (1768-1834) – первый в истории Российской империи министр внутренних дел (1802-1807), председатель Государственного совета (1827-1834), председатель Комитета министров (1827-1834), канцлер Российской империи по внутренним делам (1834). Один из ближайших советников Александра I, член Негласного комитета (круга ближайших советников Александра I в начале его правления).

[3] Державин Гавриил Романович (1743-1816) – поэт, сенатор, действительный тайный советник. В период правления Павла I впервые столкнулся с евреями. В 1799 г. был направлен императором в Шклов для рассмотрения жалоб местных евреев на генерала Зорича. Поддержал сторону обвинения в Сенненском деле – кровавом навете на евреев в 1799 г. В 1800 г. получил высочайшее повеление изучить положение белорусских крестьян, по итогам своей поездки он составил знаменитое «Мнение об отвращении в Белоруссии недостатка хлебного обузданием корыстных промыслов евреев, о их преобразовании и о прочем». В своей записке он возлагал на евреев ответственность за тяжелое положение крестьян, обвинял их в эксплуатации и моральном развращении. В составе первого Еврейского комитета пробыл лишь до 1803 г., после чего вышел в отставку. Однако его юдофобские суждения не раз использовались российскими чиновниками в качестве оснований для дискриминации еврейского населения. Ю. Гессен полагал, что позиция Державина по еврейскому вопросу повлияла на разработку «Положения о евреях» 1804 г.

[4] Потоцкий Северин (1762-1829) – граф, действительный тайный советник, сенатор, попечитель Харьковского Учебного Округа. Получил образование в Швейцарии. Член Четырехлетнего сейма (1788-1792). Был знаком с Тадеушем Чацким, энергично отстаивавшим в Сейме необходимость еврейской реформы. С 1793 г. в Санкт-Петербурге. Входил в ближайший круг соратников Александра I. В 1801 г. посвящен в тайные советники. В 1802 г. был назначен членом комиссии об училищах при Министерстве народного просвещения. С 1810 по 1827 г. – член Государственного совета.

[5] Чарторыйский Адам Ежи (1770-1861) – глава литовского рода Чарторыйских, польский и российский государственный и политический деятель. Ближайший соратник Александра I, член Негласного комитета. В 1803 г. был назначен руководить образованием в «польских губерниях», в частности в Виленском университете. В 1804-1806 гг. – министр иностранных дел Российской империи.

[6] Сперанский Михаил Михайлович (1772-1839) – государственный и общественный деятель, правовед, законотворец и реформатор. Покровителем М.М. Сперанского стал В.П. Кочубей, он же взял его на должность статс-секретаря после учреждения министерства внутренних дел. Уже в тот период Сперанский подавал на имя императора многочисленные проекты реформ. Во время работы Еврейского комитета Сперанский выполнял обязанности его секретаря. Как отмечает Д. Фишман, «еврейским помощником» Сперанского в этот период был белорусский купец Абрам Перетц, также принявший участие в разработке «Положения о евреях».

[7] Ноткин Нота Хаимович (?-1804) – еврейский купец и общественный деятель, уроженец Могилева. За плодотворную коммерческую деятельность получил от польского короля чин надворного советника. С 1788 г. торговал с московскими купцами. В 1797 г. подавал князю А. Куракину свой проект о создании еврейских колоний в Новороссии. Был рекомендован Еврейскому комитету в качестве консультанта Г.Р. Державиным.

[8] Минкина О. «Сыны Рахили»: Еврейские депутаты в Российской империи 1772-1825. М.: НЛО, 2014. С. 93-94.

[9] Клиер Дж. Россия собирает своих евреев. Происхождение еврейского вопроса в Российской империи, 1772-1825. М.: Мосты культуры/ Гешарим, 2000. С. 109-111.

[10] Для разрешения многочисленных конфликтов и противоречий в правах евреев на территориях после разделов в 1802 г. был создан первый Еврейский комитет. В состав комитета во главе с самим Александром I входили Гавриил Державин, Кочубей, Зубов, Михаил Сперанский, Адам Чарторыйский, Северин Потоцкий.

Tytuł w języku dokumentu: Reglement, wie es in Absicht der fernern Duldung der in der Stadt Danzig vorgefundenen Juden, und in Ansehung der von ihnen zu bezahlenden Abgaben gehalten werden soll.

Źródło

Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, I. HA, Rep. 77, Tit. 1021 Danzig, nr 1, k. 125-126v.

Kontekst

W wyniku II rozbioru Rzeczpospolitej Obojga Narodów w 1793 roku Gdańsk stał się częścią monarchii pruskiej. Bazując z jednej strony na dotychczasowych rozwiązaniach prawnych dotyczących pobytu Żydów w mieście nad Motławą, z drugiej strony realizując zamysł integracji nowej zdobyczy terytorialnej w ramach absolutystycznego systemu politycznego, państwo pruskie wprowadziło w 1797 roku dwie regulacje (Reglements). Datowane na 4 maja przepisy określały zasady dostępu zamieszkałych na przedmieściach Żydów do miasta, dzień później wydane przepisy dotyczyły zamieszkania i opodatkowania ich współwyznawców zamieszkałych wewnąrz murów miejskich.[1]

Mimo że ich celem regulacji z 5 maja 1797 roku było ograniczenie liczby Żydów w Gdańsku, nie spełniły one swojej roli zważywszy na stopniowy wzrost tej grupy wyznaniowej w pierwszych latach XIX wieku. Nie jest jasne, na ile przepisy te stosowane były w napoleońskim Wolnym Mieście Gdańsku (1807–1814), ich znaczenie zmalało jednak w związku ze zniszczeniami przedmieść w wyniku oblężeń Gdańska w 1807 i 1813 roku, po których to znaczna część tamtejszych Żydów odnalazła schronienie wewnątrz murów miejskich. Najpóźniej wraz z wprowadzeniem tzw. edyktu emancypacyjnego w Gdańsku 11 września 1814 roku przestały one obowiązywać oficjalnie obowiązywać.[2]

Dokument

Seine Königliche Majestät von Preussen[3] etc.

Unser allergnädigster Herr haben Sich bewogen gefunden, in Ansehung der bei der Acquisition der See- und Handels-Stadt Danzig,[4] daselbst unter verschiedener Benennung vorgefundenen Juden,[5] bestimmte Vorschriften, wie es mit der ferneren Duldung dieser Juden, und mit denen von ihnen zu bezahlenden Abgaben gehalten werden soll, allergnädigst zu ertheilen, damit sowohl die Gerechtsame der Stadt Danzig, welche beständige jüdische Handlungs-Etablissements daselbst nicht gestatten,[6] aufrecht erhalten werden, als auch die vorgefundenen Juden über ihre Verhältniße eine gesetzliche Bestimmung erlangen mögen; zu welchem Ende Seine Königliche Majestät folgendes allergnädigst verordnen.

Es sollen die bei der Acquisition der Stadt Danzig im Jahr 1793 daselbst vorgefundene Juden mit ihren Familien fernerhin und auf ihre Lebenszeit geduldet werden, in sofern sie sich denen hierinn [sic] enthaltenen Vorschriften gemäß betragen, und die bestimmten Abgaben in Quartal Ratis promt entrichten, und wie aus dieser lebenswierigen Duldung von selbst folgt, daß weiterhin keine auswärtige Juden, wenn sie auch in Seiner Königlichen Majestät Staaten zu Hause gehören, als beständige Glieder der jetzigen Juden-Gemeine[7] [sic] in Danzig aufgenommen werden dürfen; so soll auch für die Folge kein Jude in Danzig die Erlaubniß haben zu heirathen, nur allein die Gar-Köche ausgenommen, welche zur Bequemlichkeit der nach Danzig kommenden fremden jüdischen Kaufleute fernerhin daselbst geduldet, und mit Höchsten Concessionen über ihr Etablissements sowohl als über ihre Heirath auf den Antrag des dortigen Magistrats versehen werden sollen.

Da die in Danzig existirende Juden sich in drey Klassen theilen, nemlich [sic]:

1) in Quartal-Juden

2) in publique Bediente,[8] und

3) in Monaths-Juden, oder solche die nach der vorigen Verfassung monatliches Geleit bezahlet haben; so wird zuvörderst in Ansehung

der Quartal-Juden

festgesetzet, daß selbige nach wie vor keine Art von Handlung treiben, sondern nur zur Bequemlichkeit der nach Danzig kommenden fremden Juden als Dollmetscher, Gar-Köche, Schlächter etc. tolerirt werden sollen, und wird nach dem successiven Abgange der gegenwärtig vorhandenen Quartal-Juden, auf den jedesmaligen Antrag des Magistrats bestimmt werden, ob die vacante Stelle als Gar-Koch, oder Dollmetscher etc. aus denen vorhandenen Monats-Juden wieder ersetzt, oder gänzlich eingehen solle. Für den solchergestalt denen Quartal-Juden ad dies vitae verliehenen Schutz, sollen selbige verbunden sein, das bisherige sogenannte Quartal- oder Schutzgeld jährlich mit 1 Rthlr.[9] 36 gr. an die Domainen-Kasse[10]

ausserdem aber – 82 gr. 9 pf. an die Recruten-Kasse[11]

– 7 [gr.] 9 [pf.] den Montem pietatis[12]

– 7 [gr.] 9 [pf.] an die Academie der Wissenschaften zu Berlin[13]

überhaupt jährlich 2 Rthlr. 43 gr. 9 pf. in viertejährigen Ratis promt zu bezahlen.

Was hiernächst

die publique Bediente

betrift; so dürfen selbige überhaupt keinerley Nahrung oder Gewerbe treiben, sondern nur denen übrigen Juden in Religions- und Ritual-Sachen dienen, und wie sie in Ansehung dieser Dienste ihren Unterhalt von der ganzen Gemeine angewiesen erhalten, so soll auch nach dem jedesmaligen Bedürfniß der Gemeine ihre Anzahl bestimmt, und bei dem Abgange eines der jetzigen publiquen Bedienten, dessen Stelle nicht anders wieder besetzt werden, als wenn solches nach dem Antrage des Magistrats und nach vorhergegangener Untersuchung für nothwendig erachtet werden sollte, in welchem Fall die vorschriftsmäßige Concession darüber nachgesucht werden muß. Uebrigens sollen selbige so wie die publique Bediente in den Städten Stolzenberg[14] und in den übrigen Westpreußischen Städten, von allen Schutz-Abgaben[15] frei bleiben, da sie keinerley Nahrung[16] treiben dürfen. Endlich sind

die Monats-Juden

blos als tolerirte zu betrachten, denen der fernere Auffenthalt [sic] in Danzig auf ihre Lebenszeit und so lange gestatten wird, als sie denen Gerechtsamen der christlichen Einwohner der Stadt Danzig nicht entgegen handeln, und die bestimmten Abgaben entrichten, und sollen sie durch ihre Tolerirung keinesweges das Recht erlangen, ihre Kinder in Danzig zu etabliren und zu verheirathen.

Diese Monats-Juden sind nun entweder

a) würkliche Kaufleute, welche die Messen bereisen, mit Juwelen und andern Waaren handeln, oder

b) bloße Trödler, oder auch

c) Informatores[17] und Handwerker, dahero denn auch die von ihnen zu entrichtende Schutz-Abgaben nach Verhältniß ihres Gewerbes in folgender Art bestimmt werden, und zwar sollen

a) die handelnden Monats-Juden, jeder

6 Rthlr. Schutzgeld inclusive ¾tel in altem Golde an die Domainen-Kasse

4 – 15 gr. Silber-Lieferungs-Geld an die Münze,[18]

– 82½ [gr.] Recrutengeld an das Potsdamsche große Waysenhauß,[19]

– 7½ [gr.] Hochzeit- und Kindergeld, an die Montis pietatis-Kasse,[20] und

– 7½ [gr.] Kalendergeld an die Academie der Wissenschaften[21]

[insgesamt] 11 Rthlr. 22½ gr. in Quartal-Ratis bezahlen, überdem zahlen sie Paraphen-Jura[22] und tragen die bisherigen bürgerlichen Onera;[23]

b) die Trödler sollen die Hälfte der vorgedachten Schutz-Gelder an die Domainen-Kasse, dagegen kein Silber-Lieferungs-Geld und keine Paraphen-Jura, die übrigen Gefälle aber mit respective 82½ gr. 7½ gr. und 7½ gr. voll bezahlen, und

c) die Informatoren und Handwerker sollen in Ansehung der Abgaben wie die Quartal-Juden behandelt werden, mithin hat ein jeder jährlich 2 Rthlr. 43 gr. 9 pf. in Quartal-Ratis zu entrichten, und sind diese sämmtliche Schutzgelder der Quartal- und Monats-Juden vom Jahre 1793 ab zu bezahlen, in sofern sie nicht schon immittelst auf solche Abgaben Zahlungen geleistet haben, als in welchem Fall ihnen solche Zahlungen, wie sichs [sic] von selbst versteht, zu gut gerechnet werden sollen.

Sollten sich einige unter den Juden befinden, welche die in diesem Reglement enthaltene Vorschriften nicht befolgen, und die bestimmten mäßigen Abgaben nicht promt entrichten; so sollen selbige sofort aus Danzig und aus allen Königlichen Provinzen weg, und ausser Landes geschaft werden.

Seine Königliche Majestät befehlen demnach Höchstdero Westpreußische Krieges- und Domainen-Kammer sowohl, als dem Magistrat zu Danzig, und den dortigen Judenschaften sich nach denen hierinn enthaltenen Vorschriften allergehorsamst zu achten.

Urkundlich unter Seiner Königlichen Majestät Höchsten Unterschrift und beigefügten Königlichen Innsiegel. Gegeben zu Berlin den 5ten May 1797.

Friedrich Wilhelm.

[L. S.] Struensee.[24] Schrötter.[25]

[1] Michał Szulc: Emanzipation in Stadt und Staat. Die Judenpolitik in Danzig 1807-1847, Göttingen 2016, s. 43-45.

[2] Tamże, s. 135-138.

[3] Królem Prus był od 1786 roku do listopada 1797 Fryderyk Wilhelm II (1744-1797).

[4] Chodzi tutaj o zajęcie Gdańska w ramach drugiego rozbioru Rzeczpospolitej Obojga Narodów w 1793 roku.

[5] Wspomniane w dokumencie różne nazewnictwo Żydów w Gdańsku przed 1793 rokiem nie jest co prawda omówione bliżej w literaturze przedmiotu, chodzi tu jednak o różny status przebywającym w nim Żydów, przede wszystkim tymczasowo obecnych kupców oraz obsługujących ich kucharzy, tłumaczy, rzezaków oraz personelu skupionego wokół mniej lub bardziej formalniych domów modlitwy.

[6] Kupcy żydowscy mogli przebywać w Gdańsku wyłącznie czasowo, na mocy specjalnych przepustek (glejtów).

[7] Pojęcie gmina żydowska (kahał, niem. Gemeinde, rzadziej Gemeine) użyte jest tutaj raczej w znaczeniu „społeczność żydowska” niż zorganizowana wspólnota religijna z określonym celem, strukturą, funkcjami i finansami. Obok istniejącej już od co najmniej kilku dekad ortodoksyjnej gminy żydowskiej Szopy, najpóźniej w latach 90tych XVIII wieku wyodrębniła się w Gdańsku gmina żydowska Ulica Szeroka o bardziej liberalnym charakterze.

[8] Tym pojęciem zwykło określać się w Prusach urzędników gminy żydowskiej.

[9] Jeden talar (Reichsthaler) odpowiadał w tym czasie w Prusach 90 groszom (Grosch), jeden grosz 18 fenigom (Pfennig).

[10] Zapewne chodzi tutaj o kamerę wojenno-domenalną w Kwidzyniu (Westpreußische Kriegs- und Domänenkammer zu Marienwerder), która w latach 1772-1808 administrowała nowoutworzoną prowincją Prusy Zachodnie z ramienia państwa pruskiego.

[11] Podatek na wojsko, jako kompensata za zwolnienie Żydów w Prusach z obowiązku służby wojskowej.

[12] Podatek na założoną w 1696 roku fundację Mons Pietatis, która wspierała finansowo kościoły kalwińskie w Prusach jak również żydowskich konwertytów.

[13] Podatek na założoną w 1700 roku Pruską Akademię Nauk w Berlinie.

[14] Tzw. Zjednoczone Miasto Chełm (Königlich-Preußische Immediatstadt Stolzenberg, zwane też Vereinigte Vorstädte von Danzig) istniało na przedmieściach Gdańska w latach 1772-1814, po czym zostało włączone w obręb Gdańska.

[15] Pod nazwą podatek ochronny bądź protekcyjny (Schutzgeld) kryło się specjalne opodatkowanie pruskich Żydów (Schutzjuden), które umożliwiało im pobyt i działalność gospodarczą na terenie monarchii.

[16] Tu w znaczeniu: działalność gospodarcza.

[17] Tym pojęciem określano nauczycieli; w tym wypadku prywatnych nauczycieli żydowskich.

[18] Od 1766 roku Żydzi pruscy byli zobowiązani dostarczać rocznie określoną sumę srebrnych monet do mennicy państwowej.

[19] Wielki Poczdamski Dom Sierot utworzony został w 1724 roku i zajmował się opieką i edukacją osieroconych dzieci z rodzin wojskowych.

[20] Podatek na założoną w 1696 roku fundację Mons Pietatis, zob. przypis 12.

[21] Tzw. podatek kalendarzowy wspierał założoną w 1700 roku Pruską Akademię Nauk w Berlinie.

[22] Opłata za wygotowanie dokumentu.

[23] Obciążania finansowe obowiązujące również nieżydowskich mieszkańców.

[24] Carl August von Struensee (1735-1804) był od 1791 roku ministrem finansów Prus.

[25] Friedrich Leopold von Schrötter (1743-1815) był od 1795 roku ministrem do spraw Prus Wschodnich, zaangażowany również w administracyjną integrację Prus Zachodnich z resztą monarchii.

Szybki podgląd

Zamknij

Nie wybrano dokumentu

Kliknij w nazwę dokumentu obok żeby wyświetlić podgląd.